Machiavelli in Riyadh: de onstuitbare Saudische kroonprins Muhammad Bin Salman

Door Carool Kersten / 5 november 2017 / Politiek, Saudi-Arabië

Had Machiavelli vandaag geleefd, dan zou hij zijn vertoog De Vorst hebben gemodelleerd naar de Saudische kroonprins Muhammad bin Salman (alias MBS). De gebeurtenissen van 4 november 2017 tonen aan dat de jeugdige erfopvolger zich blijkbaar zeker genoeg voelt om op meerdere fronten tegelijk te operen, op weg naar wat lijkt op een steeds grotere concentratie van politieke macht in één persoon: Hijzelf.

De zuivering en detentie van tientallen prinsen en zakenlieden (op sommigen zijn beide omschrijvingen van toepassing), als ook (ex-)ministers en andere belangrijke regeringsfunctionarissen maakt twee dingen duidelijk. Allereerst laat MBS zien dat hij voeling  heeft met wat er leeft onder de, merendeels erg jonge, bevolking van Saudi-Arabië ten aanzien van de wijdverbreide corruptie ondere ’s lands elite. Hiermee kan hij bijna niet fout gaan: de gemiddelde Saudi weet heel goed hoe de prinsen en hun entourages aan hun rijkdom komen.

Riskanter is het breken van een oud taboe: publiekelijk de vuile was van de koninklijke familie buiten hangen. De laatste keer dat dit zo openlijk gebeurde was in 1962. Toen stuurde de toenmalige kroonprins en latere koning Feisal een aantal onbesuisde jonge prinsen in ballingschap. Geïnspireerd door Nasser en bekend geworden als de ‘Vrije Prinsen’, hadden die het bestaan om vergaande hervormingen te eisen, hervormingen die te bedreigend werden geacht voor de positie van de regerende dynastie. Het ironische toeval wil dat de leider van die opstandige prinsen de vader is van het meest prominente slachtoffer van deze Saudische bijltjesdag: de miljardair Al-Waleed bin Talal. Het verschil met toen is echter dat de radicale hervormer van nu zelf de de facto heerser van Saudi-Arabië is.

Er is de laatste tijd veel aandacht geschonken aan een reeks van veranderingen en initiatieven die de ondernemende kroonprins heeft aangekondigd als onderdeel van zijn Visie2030 voor een toekomstig Saoedi-Arabië dat het zonder olieinkomsten moet stellen. Niet alleen mogen vrouwen straks auto rijden, de Raadgevende Vergadering heeft ook een voorstel goedgekeurd waarin vrouwen het recht krijgen fatwas (religieus-juridische opinies) uit te vaardigen. En dan is er het ambitieuze plan om een high-tech megastad uit te grond te stampen in het noordwesten van  het land; een strategische locatie aan de Rode Zee, waar Afrika, het Midden-Oosten en het Middellandse Zeegebied samenkomen.

Nu heeft MBS dus ook nog eens persoonlijk de leiding genomen van een anti-corruptie apparaat dat onmiddellijk een aantal opzienbarende zaken kant-en-klaar heeft liggen voor vervolging.  En toch blijft dat alles een beetje schone schijn. Dat geldt tot op zekere hoogte ook voor de aankondiging om geleidelijk een gematigder religieuze toon aan te slaan, een stap die een paar weken geleden werd voorbereid met de arrestatie van een aantal islamitische activisten en predikers, die vooral via de sociale media, in het bijzonder Twitter, van zich deden horen.

Veel belangrijker is de levensechte Saoedische versie van Game of Thrones, die nu tot een ontknoping lijkt te komen na een reeks van koninklijke ‘stoelendansen’ die teruggaat tot 2012; drie jaar voordat de vader van de kroonprins, Koning Salman, de troon besteeg. De laatste akte daarvan speelde zich minder dan een half jaar geleden af. In wat niets minder was dan een paleisrevolutie wist MBS zijn oudere neef, Muhammad bin Nayef, af te zetten als kroonprins en minister van binnenlandse zaken. Het zegt veel over de politieke vaardigheden van MBS dat hij zo’n ervaren vos, die niet alleen de beschikking had over een machtig inlichtingen- en veiligheidsapparaat, maar ook een favoriet was van Washington, zo heeft kunnen overrompelen.

Ook nu lijkt MSB de zaken weer goed te hebben voorbereid. Een paar dozijn prinsen en andere hoogwaardigheidsbekleders ontslaan en laten oppakken vergt een behoedzame voorbereiding, waarbij een groot aantal mensen betrokken is. Hoe houd je dat geheim? Waarom boden de lijfwachten van een prins-miljardair zoals Al-Waleed geen weerstand? Om nog maar te zwijgen over de Nationale Garde die tot nu toe onder bevel stond van Prins Miteb, de zoon van de vorige koning Abdullah.  Ooit zelf een kandidaat voor het koningschap, wist Miteb, ook nadat hij daarvoor aan de kant geschoven was, toch vast te houden aan de machtsbasis die door zijn vader in de jaren zestig was gecreëerd. Abdullah ontwikkelde de Nationale Garde  tot een ‘schaduwleger’, gerekruteerd uit loyale Bedoeïenenstammen, bedoeld als tegenwicht tegen de reguliere strijdkrachten en de veiligheidstroepen van het ministerie van Binnenlandse Zaken. Op deze wijze werd de balans tussen verschillende takken van de koninklijke familie in stand gehouden.

Het lijkt erop dat MSB van zins is een einde te maken aan dit machtsevenwicht en op weg is om de absolute macht te grijpen. De arrestatiegolf van zaterdag wordt gepresenteerd als onderdeel van een breder onderzoek naar falend overheidshandelen tijdens de overstromingen in Jeddah in 2009, waarbij meer dan honderd doden vielen. Maar intussen maakt MBS invloedrijke figuren uit verschillende sectoren van overheid en samenleving politiek onschadelijk. Zowel prinsen, huidige en voormalige kabinetsleden en andere vooraanstaande overheidsdienaren als zakenlui en geldschieters zijn nu slachtoffer geworden van MBS’s opruimactie. Dat betekent dus dat  de kroonprins de steun en het vertrouwen geniet van voldoende aantallen mensen in leidinggevende en uitvoerende posities binnen de bureaucratie, politie en strijdkrachten om dit soort operaties voor te bereiden zonder dat deze andere, minstens zo machtige, figuren daar erg in hadden.

Maar terwijl MBS dus duidelijk in staat is om zijn binnenlandse machtsbasis te versterken, zijn er ook andere ontwikkelingen gaande die een stok in de spaken van zijn politieke machine kunnen steken. Ook op zaterdag kondigde de Libanese Premier Saad Hariri, terwijl hij zich in Saoedi Arabië bevond, volkomen onverwacht zijn aftreden aan. Het ligt voor de hand dat ook dit gebeurde op aandringen van MBS, maar dan als onderdeel van zijn rivaliteit met Iran over invloed en macht in het Midden-Oosten. En het is ook geen toeval dat nog diezelfde avond door Jemenitische Houthis een raketaanval werd gelanceerd op het vliegveld van Riyadh. Hoewel zij tot een andere Sji’itische tak behoren dan de Iraniërs, worden de Houthis toch door Teheran gesteund in de bloedige burgeroorlog in Jemen, waarin ook Saoedi-Arabië actief verwikkeld is geraakt nadat MBS zijn vader opvolgde als minister van Defensie. De ruzie met Qatar over de vriendschappelijke relaties van het sjeikdom met Iran, die de eenheid binnen de Gulf Cooperation Council (GCC) ernstig heeft ondermijnd, past eveneens in dat plaatje.

Tot nu toe heeft MBS vriend en vijand verrast met zijn vermogen om tegenstanders buitenspel te zetten en ruimte te maken voor telkens nieuwe initiatieven. Maar hoe lang kan hij doorgaan zijn aandacht over zoveel verschillende zaken te verdelen en tegelijkertijd alert te blijven op mogelijke tegenaanvallen door een groeiend groep machtige maar ook zeer verontruste Saoedis of door buitenlandse tegenstanders?