Ahdaf Soueif werd geboren en groeide op in Caïro. Als volwassene woonde ze lange tijd in Engeland. Ze schreef romans — haar boek The Map of Love werd genomineerd voor de Booker Prize — en publiceerde vele politieke en culturele commentaren. Vanaf 2012 was ze bestuurslid van het British Museum; in 2019 trad ze terug vanwege onvrede over de positie die het museumbestuur innam rond een aantal principiële kwesties.

Als activist is Soueif betrokken bij de strijd voor rechtvaardigheid in Palestina en voor democratisering in Egypte. De afgelopen weken rommelt het in Egypte, met protesten in het hele land tegen het regime. Het leger reageert door op grote schaal mensen te arresteren. Soueif komt uit een familie van politiek activisten. Haar neef, een bekende activist, is onlangs weer vastgezet. Haar eigen wekelijkse column in het dagblad Al-Shorouk is stopgezet. Ze heeft te maken met een regime dat verzoeken om rechtvaardigheid beantwoordt met arrestaties en marteling. Toch spreekt ze open en vastberaden.

Wat denk je dat er gaat gebeuren in Egypte?

“Het is moeilijk om te zeggen waar dit heen gaat. Er is meer openlijke kritiek op het regime en de rol van het leger dan er sinds 2013 geweest is. De economie is er slechter aan toe. Iedereen is armer, maar de armen zijn echt veel armer. En degenen die dachten baat te hebben bij het regime, financieel of voor stabiliteit, zijn teleurgesteld. Ik denk dat het regime zich zorgen maakt.”

Soueif ziet dat het regime probeert het protest met geweld te onderdrukken en tegelijkertijd de bevolking probeert om te kopen met minuscule beetjes economische ondersteuning. “Maar echt hervormen kan het regime niet. Het regime is corrupt in al zijn structuren.”

Onder de democratie-gezindten in de wereld was de teleurstelling groot toen de revolutie van 2011 niet leidde tot een democratisering van het Egyptische bestuur en van de samenleving. Kan die democratisering wel slagen als het huidige regime wordt omgegooid? Of is er geen infrastructuur in Egypte die een hervormd bestuur kan dragen?  

“Die infrastructuur is er niet op dit moment, want het politieke leven is sinds de jaren vijftig van de vorige eeuw gedecimeerd. Er was een opleving tijdens de laatste jaren van Mubaraks regime. Hij moest zich toen aan het Westen laten zien als democratisch leider, hopend dat hij het presidentschap aan zijn zoon kon doorgeven. Dat creëerde enige ruimte om partijen en verenigingen te vormen, wat bijdroeg aan de revolutie in 2011. Maar dat is allemaal hardhandig de kop in gedrukt. En het heeft nooit lang genoeg bestaan om wortel te schieten.”

“Er zijn wel een heleboel betrouwbare individuen op wie we ons kunnen richten voor expertise en leiderschap. En er zijn minstens twee solide instellingen die werken aan ontwikkeling van uitvoerbaar alternatief beleid: Egyptian Initiative for Personal Rights en Alternative Policy Solutions, een project onder de paraplu van de Amerikaanse Universiteit in Caïro. Dus als de dag komt dat er een nieuw systeem aan de macht is, dan is er beleid om dat systeem te ondersteunen.”

Vanuit Europa lijkt niet veel druk te worden uitgeoefend op het regime van Sisi.

“Europese regeringen hebben een sterke casus om wapenverkoop aan Egypte te bevriezen, en om Egypte aan te spreken op mensenrechtenschendingen. Egypte heeft allerlei VN-verdragen ondertekend, maar negeert ze volledig. Vooralsnog wordt er in Europa echter veel geld verdiend aan Egypte, uit de verkoop van wapens en gas, en uit grote deals van bedrijven (ENI in Italië, Siemens in Duitsland en British Petroleum in het Verenigd Koninkrijk). Daarnaast: wat ook ‘the deal of the century’ voor Palestina is, president Sisi is nodig bij de uitvoering ervan. Het Westen is verder geporteerd van het beeld van ‘de goede moslim die de slechte moslim bestrijdt’, daar in het Midden-Oosten, ver weg van het Westen. Sisi verkoopt Europa het idee dat hij terrorisme bestrijdt én een heleboel vluchtelingen tegenhoudt die de Middellandse Zee over willen. Daarom sluiten Europa en de Verenigde Staten de ogen voor zijn totale minachting voor mensenrechten en democratie, en geven ze hem steun om aan de macht te blijven.”

“Wat ik op dit moment het liefst zou willen van Europa is dat het visa beschikbaar stelt. Veel jonge mensen, jonge professionals, zijn getraumatiseerd door de revolutie. Ze waren erg betrokken en hebben soms in de gevangenis gezeten. Ik heb het niet over mijn neef, maar over anderen die nu leven met de angst om opnieuw gearresteerd te worden, of om zelfs totaal te verdwijnen. Die veel moeite hebben om werk te vinden omdat ze op een zwarte lijst staan. Die paniekaanvallen hebben en ’s nachts wakker worden met een mond vol bloed door het tandenknarsen. Ze zijn slim, ambitieus en gemotiveerd.”

Soueif raakt geëmotioneerd en veegt een traan weg. “Ze zouden een aanwinst zijn, waar ze ook verblijven.”

Bijna tweederde van de bevolking van het Midden-Oosten en Noord-Afrika is jonger dan 25 jaar. Is deze generatie anders dan de voorgaande?

“Je kunt natuurlijk niet generaliseren, maar over het algemeen is deze generatie heel slim. Dit zijn mensen die echt aan de wereld kunnen bijdragen, als ze een paar jaar op adem kunnen komen.” Ze beschrijft hoe juist degenen die zowel tegen het militaire regime als tegen het islamistische bestuur zijn het meest knel zitten. Ze hebben geen paraplu die hen beschermt, geen gelijkgestemden of organisatie om op terug te vallen. ” Het zou mooi zijn als Europese ngo’s, media en academische instellingen een aantal plaatsen beschikbaar stellen voor deze mensen. Om ze te redden.”

‘Europese’ waarden

Soueif, die haar tijd verdeelt tussen Egypte en het Verenigd Koninkrijk, was vanaf 2012 lid van de Raad van Toezicht van het British Museum. In juli van dit jaar trok ze zich terug. In haar verklaring lichtte ze toe bezwaar te maken tegen de onbuigzaamheid van het museum rond cruciale zaken. Het feit dat het British Museum sponsoring accepteert van British Petroleum (BP), in een tijd waarin kinderen over de hele wereld eisen dat klimaatverandering eindelijk bovenaan de politieke agenda komt. De manier waarop het museum omging met omstandigheden van geoutsourcete arbeiders en hen niet bijstond in hun rechten. En het zich niet publiek uitspreken over dekolonisatiezaken.

Soueif kreeg veel positieve respons op haar terugtreding, onder andere van het museumpersoneel. Haar boodschap raakte duidelijk een gevoelige snaar. “De meeste verzoeken uit de media gingen echter vooral over de teruggave van koloniale kunst. Maar ik ga echt niet met mijn voeten stampen en eisen dat alles wordt teruggegeven, zoals ze blijkbaar van mij verwachtten. Ik stuurde de discussie steeds weer terug naar BP en hun poging tot imagoverbetering door steun aan de kunsten. Ik stuurde het terug naar het klimaat, naar de eisen van jongeren, naar de verantwoordelijkheid van publieke instellingen ten opzichte van hun personeel.”

Frappant is dat de redenen waarom je terugtrad zijn gemotiveerd door wat men graag ‘Europese waarden’ noemt.

“Die toe-eigening van waarden is interessant. Ik herinner me een televisie-interview met de Palestijnse intellectueel Edward Said en de Joodse musicus Daniel Barenboim. Je weet dat ze goede vrienden waren. Tijdens het gesprek zegt Daniel iets over Joodse waarden. Edward onderbrak hem onmiddellijk. ‘Wat zijn nou toch Joodse waarden? Denk je dat wij Arabieren naar school gaan en andere waarden leren? Arabische waarden, die gedegenereerd zijn?’ Zo krijgen wij dus te horen dat X, Y en Z Europese waarden zijn, maar zien we een Europa dat ze zelf niet toepast!”

Soueif ondersteunt ook de Palestijnse BDS-beweging (Boycot, Desinvesteringen en Sancties), en daar wordt ze voor bekritiseerd. De beweging heeft als doel om een eind te maken aan internationale steun voor onderdrukking van Palestijnen door Israël, en om Israël onder druk te zetten zich aan het internationale recht te houden. In de Verenigde Staten en Duitsland is steun aan BDS gelijkgesteld aan antisemitisme. Maar er is een ommekeer in de publieke opinie. “Na mijn speech bij de ECF Princess Margriet Award spraken mensen me aan, positief verrast en geroerd dat ik over Gaza had gesproken. Maar ik geloof dat je elke kans die er is moet aangrijpen om over Gaza te spreken! Wat daar gebeurt is zo crimineel en zo schaamteloos.”

Iedereen is met elkaar verbonden

Veel van Soueifs werk gaat over de relatie tussen Europa en het Midden-Oosten. Daarmee is zij een van de kopstukken uit de cultuursector die aandacht vragen voor politieke en sociale processen. Ze schrijft in het Engels voor een internationaal publiek van lezers. In haar publicaties heeft ze de term ‘mezzaterra’ geïntroduceerd. In een geglobaliseerde wereld is alles met elkaar verbonden, en ieder van ons heeft invloed op het geluk of zelfs de dood van een ander. Mezzaterra is de grond waarop we wonen, waar iedereen welkom is, en die we moeten verdedigen en vergroten.

“Om effectief te zijn, moet de discussie over hoe Europa met de wereld omgaat overal plaatsvinden: in media, onderwijs en cultuur. Maar die discussie draagt vooral bij op de lange termijn. Voor de korte termijn heeft actie vanuit Europese regeringen het meeste effect. Blijf daarom druk uitoefenen op Europese regeringen, op parlementsleden. Stop met het bewapenen van Egypte. Laat Egypte zich verantwoorden voor het schenden van verdragen die het ondertekend heeft. Toon menselijkheid en solidariteit bij visumaanvragen.”

Ze drinkt haar cappuccino op en breed lachend haalt ze haar telefoon tevoorschijn. Ze strekt haar hand uit om een foto te laten zien van een twee jaar oud jongetje met donker haar en glanzende ogen. Hij zit op de grond tussen zijn blokken. Vrolijk vertelt ze dat ze in Caïro drie dagen per week op haar kleinzoon past. Buiten breekt de zon door en het water in de gracht glinstert. We nemen afscheid van Ahdaf Soueif en wensen haar een goede reis naar huis.

 

---

De ECF Princess Margriet Award for Culture, een initiatief van de European Cultural Foundation, wordt ieder jaar uitgereikt aan ‘mensen en organisaties die met moed en creatieve kracht nieuwe wegen voor Europa verbeelden’. Dit jaar ontving Ahdaf Soueif de prijs ‘voor haar onvermoeibare inzet op het snijvlak van literatuur en activisme. Haar fictie en haar journalistieke werk bieden inspiratie en gedachtegangen over Europa als plek waar andere werelden kunnen samenkomen. Ze heeft daarmee de leefwereld van het Midden-Oosten dichter bij het Europese publiek gebracht; het door haar opgerichte Palestijnse literatuurfestival is daar een voorbeeld van.’

---

 

Beleidsmakers en professionals werkzaam in het Midden-Oosten zijn het daarover eens. Tijdens een conferentie die Het Grote Midden Oosten Platform organiseerde op initiatief van Cordaid, deden zij aanbevelingen over hoe psychosociale zorg het meest effectief kan worden versterkt en uitgebreid.

De aanbevelingen aan ngo’s en aan het Nederlandse ministerie van Buitenlandse Zaken zijn te vinden in het conferentieverslag. Tevens vind je daar een korte inleiding op het onderwerp, een overzicht van de workshops en sprekers op de conferentie, en enkele nuttige statistieken.

Mental Health and Psycho Social Support in the Middle East and North Africa
Conference Report

 

Naast het Romeinse bad, midden in het dorp, ligt het restaurant van Abu Hassan. Waar je maar kijkt vanaf het open terras groeien abrikozen, amandelen, avocado’s, peren, granaatappels en vele soorten groenten. De diversiteit aan gewassen is enorm, en dat is precies zo bijzonder aan Battir. Combinatieteelt is gemeengoed. Boeren gebruiken hun eigen zaden en zijn niet bang om te experimenteren. Permacultuur is de laatste jaren over de hele wereld hip, maar in Battir is het al generaties de manier waarop de landbouw wordt beoefend.

Het is geen verrassing dat Vivien Sansour in Battir de perfecte plek vond voor een akkertje en voor de zadenbank die zij heeft opgebouwd. We bezoeken haar op een zonnige lentedag in april. Ze is afkomstig uit Beit Jala, een dorp dat grenst aan Bethlehem. Sinds een aantal jaren is ze bezig om zaden van vergeten lokale gewassen te verzamelen en onder de aandacht te brengen van lokale boeren. In haar zwarte Citroën rijdt Vivien de hele Westelijke Jordaanoever door om boeren te ontmoeten. Ze is vooral geïnteresseerd in de ouderen onder hen. ‘Welke lokale groentesoorten herinneren ze zich uit hun jeugd? Hebben ze misschien nog iets staan in hun tuin dat niet meer op de markt te koop is?’

Vivien verzamelt zaden en planten en brengt bijna uitgestorven gewassen weer naar het land. Enthousiast toont ze het zaad van een plant die eenmaal geplant helemaal geen zorg of water nodig heeft.  En kennen we de witte komkommer? ‘Die werd vroeger veel gegeten, maar wordt nu door nog maar twee Palestijnse boeren verbouwd omdat in de jaren zestig de groene komkommer opkwam.’ Terwijl ze ons met haar auto naar Bethlehem brengt, geeft ze een lift aan Siham, een Battiri vrouw die op de bus wacht. Onmiddellijk raken ze in gesprek over de groente die Siham in haar tuin verbouwt. Vivien betrekt de dorpelingen bij het verspreiden en onderzoeken van de zaden die ze verzamelt. ‘Zal ik je nog tomatenzaad brengen?’ vraagt ze Siham. ‘Is het echt baladi baladi, lokaal, onbewerkt?’ vraagt Siham. Dat is het.

Ons beeld van het Midden-Oosten is dat het er droog en onvruchtbaar is. Dat geldt echter helemaal niet voor de Westelijke Jordaanoever. Daar was altijd voldoende water uit ondergrondse aquifers en lokale bronnen. Er is een lange traditie van landbouw. De afgelopen jaren is de landbouwsector sterk veranderd. Eén reden daarvoor is dat werken op het land onder jongere generaties niet populair is, liever hebben ze een baan bij een bank of op een kantoor. Maar de omslag heeft ook alles te maken met de Israëlische bezetting van de Westelijke Jordaanoever. Er is veel landbouwgrond ingenomen, en Israël beheert de belangrijkste waterbronnen. Een andere reden is dat met de afsluiting van steden door checkpoints en de Israëlische muur de belangrijkste afzetmarkten voor kleinschalige boeren zijn verdwenen. Dat geldt ook voor Battir, waar vooral de vrouwen hun oogst in Bethlehem en Jeruzalem op straat plachten te verkopen. Die steden zijn nu niet of slecht toegankelijk.

De groente en het fruit die nu te koop zijn in Palestijnse steden zijn veelal geproduceerd in Israël. Steeds meer Palestijnen staan wantrouwig  tegenover over pesticiden en genetische modificatie in de Israëlische landbouw. Een gevolg is dat er een groeiende beweging is van Palestijnen die kleinschalig zelf gaan boeren. Ze noemen het baladi, van het land, lokaal. Deze landbouw is niet perse volledig biologisch, de criteria daarvoor zijn soms strikter dan mogelijk is. Maar net als in Battir staan zorg voor de aarde en mensen centraal.

Vivien vindt dan ook veel weerklank bij boeren, dorpelingen en stedelingen. Ze is niet van plan om haar zadenbibliotheek te institutionaliseren. ‘Het gaat mij erom een gesprek te voeren met de lokale boeren en gemeenschap over wat ze eten en verbouwen. Palestina is deel van de regio die de wieg was van alle landbouw, waar de oudste graansoorten zijn ontwikkeld. Het is jammer wanneer traditionele gewassen verdwijnen, en dat er alleen nog zaden van elders worden gebruikt.’

Om bekendheid met de zadenbank te vergroten heeft Vivien een ‘reizende keuken’ bedacht. Met hulp van mobiele keukentjes laat ze lokale gemeenschappen proeven van de opbrengst van haar werk. Zo brengt ze meteen het gesprek op gang over voedselonafhankelijkheid door het gebruik van eigen zaden. En over identiteit, want landbouw en Palestijnse cultuur zijn altijd nauw verbonden geweest. ‘Ik wil letterlijk dat ze hun land eten en proeven.’

Wil je meer weten over het werk van Vivien Sansour? Al Jazeera English produceerde deze korte film. Of volg haar op instagram.

Wil je een bezoek brengen aan dit werelderfgoed dorp om de akkers en het Romeinse bad te bekijken of één van de gemarkeerde hikes te lopen? Je kunt logeren in het prachtige guesthouse van Abu Hassan en hij kan al je vragen beantwoorden over hoe je bezoek tot een succes te maken.