Waste that ends up in the environment or waste processed wrongfully, forms a threat to our natural environment and our public health. While nineteen percent of the plastic ends up in nature – and the production of that plastic contributes to the climate crisis – a system of transnational waste trade has developed over the last decades. In its latest discussions, the UN is figuring out how to diminish the transnational trade of waste as well as its negative effects on the pollution of our natural environment. Our technological progress has led us to understand that there are many other ways in which we can manage our waste sustainably. The assumption that waste consists out of dirty and unwanted ‘things’ that we want to get rid of, is being replaced with understanding the economic possibilities that reside in waste.

Anthropologist Mary Douglas pointed out in the 1970s that what is perceived as dirt and taboo, is a matter of cultural classification. We use cultural classification systems to cognitively organize the material world we live in. In other words: based on our culture we determine what has value in the material world. Culture thus determines what we perceive as ‘waste’, how we relate to it and how we treat it. While we are confronted with the immense task to re-value our natural environment and protect it against further pollution, our economic and cultural value systems regarding waste are changing. With the upcoming culture of ‘sustainable development’, catalyzed by the international policy frameworks of the UN Sustainable Development Goals, our material world is being re-evaluated. How that happens, depends on the local culture wherein the effects of global changes manifest.

The Lebanese waste crisis

The state of the Lebanese waste management system does not even come close to these ideas on sustainability and sustainable development. In the summer of 2015 garbage wasn’t collected for weeks in Beirut and surrounding areas. According to the citizens, who protested in the central square of Beirut against the air pollution and the meters-high garbage piles in the street, is the waste crisis a direct result of corruption and poor management of the State. They demanded the governments’ resignation and their rights to a healthy living environment.

The crisis started when the contract with Sukleen – the nationally contracted garbage management company at the time – wasn’t prolonged by the government. At the same time the government closed the largest landfill in the region, because it was far exceeding its capacity. In the following months many companies, most of them politically affiliated, offered to take care of the waste. However, they asked for such ridiculous financial compensation that none of them got a contract with the government.

The waste crisis is merely a symptom of the larger issue of corruption and poor management that characterizes the Lebanese State. Although 420 million dollar is annually spent by the government on ‘waste-management’, the effects of that investment are nowhere in sight. As a consequence of a lack of strategy, the majority of that what has been collected as waste goes unsorted –  together with industrial and medical waste – to the landfills that are often meters higher than planned.

The citizens’ demands for reforms and the governments’ resignation have not been met. Their accusations regarding the corruption and poor management have been proven right; research shows that there is a culture of corruption, a lack of planning and supervision, a lack of cooperation and support and that responsibilities have been avoided within the Lebanese waste management sector. Currently, still the majority of the waste ends up in nature, is being dumped unsorted on landfills or is being burned on a large scale.

In October 2021 two Lebanese businessmen, Jihad al-Arab and Dany Khoury, were placed under sanctions by the US government because of their corrupt businesses in the waste management sector. Because of their close contacts with Lebanese politicians they were able to close million dollar contracts for waste management services. However, there was no ‘management’ whatsoever; on a large scale waste is being dumped in nature, which makes the waste crisis continue. The current government does not have the political or financial means to find new solutions. As a result, again garbage is piling up in the streets.

The deep economic crisis that has hit Lebanon over the last two years, has led to a new phase in the waste crisis. Because of the hyperinflation of the Lebanese Lira, contracts and salaries that are being paid by the government are only worth a fraction of what they used to. This results in strikes and a stop in garbage collection. The economic collapse has in its effect that the amount of people that are now searching for food and useable goods in garbage bins, has increased enormously. Men and young boys with their carts filled with collected plastic and other reusable goods have become part of the daily image in the streets and make the image of Lebanon as an underdeveloped country complete.

Tripoli – city of possibilities

In Tripoli, the second biggest city of Lebanon, this phenomenon is evident on a larger scale than anywhere else in the country. The city is known for its high poverty and food insecurity rates and has been neglected by the central government in Beirut for decades. Among most Lebanese, Tripoli is being stigmatized as an underdeveloped city that has to be avoided. However, when you look further than this stereotype image of the city, you are able to see that it is in fact the cultural values that allow for creative solutions in these contemporary challenges.

At first glance there seems to be no awareness for recycling and sustainable development in Tripoli. Like in the rest of the country, waste is being dumped in the streets and burning garbage piles are part of the daily street image. However, it is here where a small revolution is taking place. Where the Lebanese State shows herself absent, local people are taking her place to take control over their environment.

Thirty-year-old Khoder Eid is putting great effort in creating awareness on waste management in Tripoli’s neighborhoods and empowers households to sort and recycle their garbage. In 2015 he started his initiative with families in Jabal Mohsen, a neighborhood characterized by its political-sectarian war that went on for years with the neighboring area of Bab-el Tebbeneh in the northeast of the city. Nowadays, Green Track has grown and is cooperating far outside the borders of the city, to mobilize people to take responsibility in the waste crisis. I spoke with him in his warehouse in Jabal Mohsen, where he and his team collect, sort and process the collected waste. His choice to start his initiative in Tripoli, was a conscious one.

‘The focus is always on Beirut, and that is why I decided to solve the waste management problem in my own city, Tripoli. We have bad waste management because of the corruption and the culture. They collect it and dump it on the same landfill, while it is almost impossible to sort it out as soon as it ends up there. Over the last couple of years 11 billion dollars is spent on the waste problem, but we are still without any solution, while the money comes from our bank accounts and we are being left with the consequences’.

According to Khoder, sorting the waste at source before it ends up on the landfill is the only way to solve the continuing waste crisis. Despite the fact that most of the garbage ends up at the landfill just north of the city, it doesn’t mean that there is ‘management’. The municipality planned for a 12 meter high landfill, while the current landfill is 32 meters high. According to Khoder, it is a matter of time until the rest of the waste in Tripoli ends up in the streets. Even more than is already happening, that is.

The cultural process

An awareness campaign in his own neighborhood was the start of his initiative. Khoder envisions a cultural transition starting on the household level, in close cooperation with women. He motivates his mother and her friends to visit the different households and to speak with the women about how they are treating their garbage.

‘They are the ones in the kitchen, they are taking care of the food. They lead the household and are thus responsible for the waste. It is conventional for women to spend the majority of their time inside their houses, which means they are easy to find. So we started a door-to-door campaign to speak with them. We want to explain to them that these environmental, financial and public health problems, are shared problems. What they do in the kitchen has an impact on that’.

His approach turned out to be successful. A growing group of households is joining his movement to sort their waste and hand it in with Green Track. Women in the different neighborhoods, who used to be in conflict with each other, now work together in volunteering-teams to tackle the waste problem. Following on the awareness campaign Khoder now sends a team of young boys with a pick up truck to collect the sorted materials twice a week. By listening to the community, Khoder knows what it takes to manifest this cultural transition.

Women are the ones in the kitchen, they are taking care of the food. They lead the household and are thus responsible for the waste.

‘They want the push. They need someone to come and tell them what to do. They want someone  handing them the tools and that they get something in return. If it is necessary to create change, I will give them what they need. If they want a garbage bag to recycle, I will give them a bag. If they want a bin to recycle, I will give them a bin. If they want someone to listen to them and to teach them, that is what we do’.

The awareness campaign mostly sorts effect in addressing women at their role in their communities. Environmental awareness and public health awareness are subjects too distant from them. Khoder is thus mainly addressing common experiences.

‘It means something to them that their neighborhood is working on this. It is because of their culture, that this is possible here. Women have the time to step outside and start talking to each other. This means something to them. It is about the feeling of doing something good. One of the women that works with my mother has no children. During the day she is free and she is spending her time meeting new people. Since she works with us, she has the feeling that she is spending her time well. During the summer, you can smell the landfill here. We use that as one of the arguments; look at that landfill and realize that is what you are smelling here. This allows us to start conversations about the consequences of poor waste management. We have to motivate them to start working on that.’

With his campaigns, Khoder introduces a form of organization that is reconcilable with the – mainly conservative Islamic – culture in Tripoli’s neighborhoods. Through building sustainable relationships with the households, repeatedly visiting the women, maintain connections through Whatsapp groups and by rewarding them every other month with products that they need, he is creating a community. At the time of writing, Khoder works in four different areas in Tripoli, next to starting different new projects and collaborations within and outside of the city. Recently, several young people from Zgharta, Minnieh, Dannieh, Koura and Bcharre have joined Green Track and as leaders for their own regions they will address the waste problem in their own communities. With this, Khoder is expanding his movement over a big part of North Lebanon.

Within Tripoli, Khoder cooperates with Georges Bitar and his Live Love Recycle program. Georges and his team developed an app and a platform – Live Love Recycle – where users can make an appointment for Georges’ team to pick up recyclables from their houses. The materials are then sorted in a warehouse and sold to the industry. Live Love Recycle is active in Beirut, Jounieh, Matn, Baabda and, Tripoli. In Tripoli, Live Love Recycle hands in the recyclables with Khoder, who takes care of them in his warehouse in Jabal Mohsen.

Georges explains that their awareness campaign is mainly happening on social media. By using Facebook, Instagram and Whatsapp they hope to reach more households and it is their wish to expand to more regions in Lebanon. However, the current crisis is limiting them significantly in that progressive thinking.

For both Georges and Khoder the increasing fuel prices and the continuing economic crisis is challenging them in meeting their goals. The costs for the collection of recyclable materials are on a continuous rise, while they are both pertinent on offering their services for free. However, at the same time they both feel that, despite the crisis and the worrying it causes on the household level, people are motivated to continue their recycling.

Khoder is motivated to stay focused on the envisioned cultural transition. ‘What matters is how we think about waste. It is not waste, they are possibilities because we can re-use it. We are now exploring how we can process the materials to create raw materials that we can sell and export. Materials that are valuable for the industry’.

In re-classifying waste into re-usable materials, Khoder adds another segment in the process of waste management; adding economic value by cleaning and shredding the material and selling it as a raw material. However, they remain dependent on the willingness of others to sort and hand in the material with Green Track. What do the people in Tripoli understand as waste and how do they relate to that? What do the people in Tripoli perceive as valuable regarding the material world?

The logic and the cultural value of the material environment

Because of the deep and large scale poverty, many are considering re-use and recycling of materials as a self-evident way of treating their material environment. According to my neighbor Nour it is absolutely taboo to throw anything away that can be re-used. Empty plastic bottles serve to germinate seeds on her balcony, seedlings which she in turn plants in empty plastic buckets. Her organic waste is being thrown in a different bucket, which serves as compost for the vegetables she is growing on her balcony, because the continuous rising food prices are threatening the amount of food she can buy for her family. This does not have so much to do with environmental awareness or public health, but is simply a coping strategy for financial means. Everything that can be re-used, is re-used.

Nour’s logic is illustrative for Tripoli’s culture. A culture where a local circular economy and the economic value of ‘waste’ is a self-evident part of. Khoder shows us that understanding and connecting with the local reality and culture is a factor of success in the transition to sustainable thinking and creating a circular economy. Instead of perceiving Tripoli as a mere poor, conservative city, she has proven herself as a city where the elements of the existing culture allows possibilities to start a movement towards a circular economic system that can contribute to achieving the Sustainable Development Goals. People like Khoder and Georges are introducing a new form of organization, but the circumstances and the logic itself are already there.

Afval dat terecht komt in de natuur of op een onjuiste manier verwerkt wordt vormt een gevaar voor onze natuurlijke omgeving en onze gezondheid. Terwijl negentien procent van het plastic belandt in de natuur – en de productie van dat plastic bijdraagt aan de klimaatcrisis – heeft zich de afgelopen decennia een systeem ontwikkeld waarbij afval verhandeld wordt tussen verschillende landen. Terwijl de VN zich anno 2021 buigt over hoe de internationale afvalhandel en de effecten die het heeft op de vervuiling van onze leefomgeving kan worden teruggedrongen, zijn er genoeg andere manieren waarop we ons afval duurzaam kunnen verwerken. De veronderstelling dat afval bestaat uit onbruikbare, vieze en ongewilde ‘dingen’ waar we vanaf willen, maakt in toenemende mate plaats voor de economische mogelijkheden die we nu zien in afval.

Antropoloog Mary Douglas wees ons in de jaren zeventig op dat wat beschouwd wordt als onrein en ongewild, een kwestie is van culturele classificatie. We gebruiken culturele classificatiesystemen om cognitieve orde te scheppen in de materiële wereld waarin we leven. Met andere woorden; op basis van onze cultuur bepalen we wat waarde heeft in die materiële wereld. Cultuur bepaalt dus ook wat we beschouwen als ‘afval’ en hoe we er ons tot verhouden en gedragen. Terwijl we staan voor de enorme opgave om onze natuurlijke omgeving te herwaarderen en te beschermen tegen vervuiling, veranderen ook onze economische en culturele waarden ten aanzien van afval. Met de opkomende cultuur van ‘duurzame ontwikkeling’, gekatalyseerd door internationaal beleid rondom de Duurzame Ontwikkelingsdoelen van de Verenigde Naties, wordt onze materiële wereld geherwaardeerd. Hoe dat gebeurt hangt dus af van de lokale cultuur waarbinnen de effecten van mondiale veranderingen plaatsvinden.

De Libanese afvalcrisis

De staat van het Libanese afvalverwerkingssysteem en omgang met afval staat verre van deze ideeën rondom duurzaamheid en duurzame ontwikkeling. In de zomer van 2015 stapelden de problemen zich op en werd in Beiroet en de omringende regio Mount Lebanon wekenlang het afval niet opgehaald. Volgens de bewoners, die zich als gevolg van de stankoverlast van de metershoge afvalbergen in de straten protesterend samenvoegden op het centrale plein in de stad, is de afvalcrisis een direct gevolg van corruptie en mismanagement van de staat.

De crisis begon toen het contract met toenmalig afvalverwerkingsdienst Sukleen niet door de overheid werd verlengd. Tegelijkertijd werd de grootste afvalberg in de regio gesloten omdat het over zijn capaciteit ging. In de maanden die volgden dienden nieuwe – aan politici gelinkte – bedrijven zich aan die zich wel over het afval wilden ontfermen. Die vroegen alleen zó’n exorbitante prijzen dat geen van hen een contract met de overheid kreeg.

Het afvalprobleem is daarmee vooral een symptoom van het dieper liggende probleem van corruptie en mismanagement dat kenmerkend is voor de Libanese staat. Ondanks de 420 miljoen dollar die ze gemiddeld jaarlijks besteed aan ‘afvalverwerking’ is het effect daarvan nauwelijks zichtbaar. Als gevolg van een gebrek aan een strategie voor de verwerking van dat wat wordt opgehaald, wordt het overgrote deel ongesorteerd en – samen met industrieel en medisch afval – naar afvalbergen gebracht die in sommige gevallen vele meters hoger zijn dan gepland.

Aan de eis van de protesterende burgers om de overheid te laten opstappen en hervormingen door te voeren om een oplossing voor het afvalprobleem te vinden, werd niet voldaan. De beschuldigingen van de inwoners zijn niet loos gebleken; onderzoeken wijzen uit dat er sprake is van een cultuur van corruptie, het ontlopen van verantwoordelijkheid, een gebrek aan planning en toezicht en een gebrek aan ondersteuning en samenwerking. Nog altijd komt veel van het afval in de natuur terecht, wordt het gedumpt op afvalbergen of wordt op grote schaal verbrand.

Zo werden in oktober twee Libanese zakenmannen, Jihad al-Arab en Dany Khoury, door de VS onder sancties geplaats vanwege corrupte praktijken in de afvalverwerkingssector. Door hun nauwe contacten met politici wisten ze de afgelopen jaren miljoenencontracten in de wacht te slepen voor afvalverwerkingsdiensten. Echt afval verwerken deden ze niet: rommel werd massaal in de natuur gedumpt, waardoor het afvalprobleem voortduurt. De huidige overheid heeft momenteel niet de politieke en financiële middelen om nieuwe oplossingen te vinden, waardoor het afval zich wederom opstapelt in de straten.

De diepe economische crisis waar Libanon anno 2021 mee kampt, heeft de afgelopen maanden geleid tot een nieuwe afvalcrisis. Door de hyperinflatie zijn contracten en salarissen die de overheid uitbetaalt in Libanese Lira, nog maar een fractie waard ten opzichte van de tijd vóór de crisis. Het aantal mensen dat in de afvalbakken klimt om naar voedsel en bruikbare goederen te zoeken is enorm toegenomen. Mannen en jongens met karren vol plastic en andere herbruikbare stoffen zijn onderdeel van het dagelijkse straatbeeld en maken het plaatje van Libanon als ontwikkelingsland compleet.

Tripoli – een stad met mogelijkheden

In Tripoli, de tweede grootste stad van Libanon, is dit fenomeen op grotere schaal aanwezig dan in de rest van het land. De stad kent de hoogste armoedecijfers en wordt beleidsmatig al jaren achtergesteld door de centrale macht in Beiroet. Tripoli laat bij een groot deel van de Libanese bevolking een beeld achter van een onderontwikkelde stad die gemeden moet worden. Zodra je verder kijkt dan het stereotype beeld van de stad, dan zie je dat juist hier de culturele waarden leiden tot creatieve oplossingen in de hedendaagse uitdagingen.

In eerste opzicht lijkt een bewustzijn voor recycling en duurzame ontwikkeling in Tripoli afwezig. Ook hier wordt het afval voornamelijk op straat gedumpt en is het verbranden van afvalhopen een vertrouwd onderdeel van het straatbeeld. Toch speelt zich in deze stad een kleine revolutie af. Daar waar de Libanese staat schittert door afwezigheid, staan er lokaal mensen op om daar verandering in te brengen.

De 30-jarige Khoder Eid zet zich in om het bewustzijn over het belang van afvalverwerking in de wijken van Tripoli te vergroten en zet huishoudens aan om hun afval te sorteren en te recyclen. In 2015 startte hij zijn initiatief met de huishoudens van Jabal Mohsen, een wijk getekend door de politiek-religieuze oorlog die jarenlang woedde met de naburig gelegen wijk Bab-el Tebbeneh in het noordoosten van de stad. Inmiddels is Green Track uitgegroeid tot een NGO die tot buiten de grenzen van de stad samenwerkt om mensen te mobiliseren het afvalprobleem aan te pakken. Ik spreek hem in zijn loods in Jabal Mohsen, waar hij en zijn team het ingezamelde afval verzamelen, sorteren en verwerken. Zijn keuze om zijn initiatief in Tripoli te starten is bewust.

‘De focus ligt altijd op Beiroet, en daarom besloot ik om het afvalmanagementprobleem op te lossen in mijn eigen stad, Tripoli. We hebben slecht afvalmanagement vanwege de corruptie en de cultuur. Ze verzamelen het en storten het allemaal op dezelfde afvalberg, terwijl het vrijwel onmogelijk is om het uit te sorteren zodra het op die berg ligt. Er is in de afgelopen jaren 11 miljard gespendeerd aan het afvalprobleem, maar er is nog steeds geen oplossing terwijl dit geld van onze bankrekeningen komt en wij met de problemen blijven zitten.’

Het afval bij de bron sorteren, vóórdat het op de afvalberg terecht komt, is volgens Khoder de enige oplossing om de voortdurende crisis het hoofd te bieden. Ondanks dat het meeste afval wel op de afvalberg ten noorden van Tripoli terecht komt, betekent dit niet dat er sprake is van ‘management’. De gemeentelijke plannen voorzagen een afvalberg van zo’n 12 meter, maar tegenwoordig is de berg zo’n 32 meter hoog. Volgens Khoder is het een kwestie van tijd totdat de rest van het afval in Tripoli in de straten terecht komt. Dat wil zeggen: nóg meer dan nu al het geval is.

Het culturele proces

Een bewustwordingscampagne in zijn eigen wijk vormt de start van zijn initiatief. Khoder beoogt een cultuuromslag die start op het huishoudelijk niveau in samenwerking met vrouwen. Hij zet zijn moeder en haar vriendinnen aan om bij de verschillende huishoudens langs te gaan en met de vrouwen te spreken over hoe ze met hun afval omgaan.

‘Zij zijn degene die in de keuken staan en zorgdragen voor het eten. Zij leiden het huishouden en zijn dus verantwoordelijk voor het afval. Bovendien, omdat het hier gebruikelijk is dat vrouwen vooral binnenshuis blijven, zijn ze gemakkelijk benaderbaar. Dus we zijn een deur-tot-deurcampagne gestart om met deze vrouwen te spreken. We willen ze uitleggen dat we gezamenlijk een milieuprobleem hebben, een financieel probleem, een probleem met de publieke gezondheid en dat wat zíj in de keuken doen, daar een impact op heeft.’

Wat hij doet blijkt succesvol. Een groeiende groep huishoudens sluit zich aan bij zijn beweging om afval te sorteren en het bij hun in te leveren. Vrouwen in de verschillende wijken die voorheen met elkaar in conflict waren, werken nu samen in vrijwilligersteams om het afvalprobleem aan te pakken. Volgend op de bewustzijnscampagne stuurt hij twee keer per week een tweede team van jongeren met een pick-up truck de wijk in om de materialen op te halen. Door te luisteren naar de gemeenschap weet Khoder wat ervoor nodig is om de beoogde cultuuromslag te bewerkstelligen.

Vrouwen zijn degenen die in de keuken staan en zorgdragen voor het eten. Zij leiden het huishouden en zijn verantwoordelijk voor het afval

‘Ze willen een zetje krijgen. Ze willen dat iemand ze komt vertellen wat ze moeten doen. Ze willen dat iemand ze de tools aanreikt en dat ze er iets voor terug krijgen. Als dat nodig is om verandering te creëren, dan geef ik ze wat ze nodig hebben. Willen ze een afvalzak om te recyclen, dan geef ik ze een zak. Willen ze een afvalbak om te recyclen, dan geef ik ze een bak. Willen ze iemand om naar te luisteren en ze te leren, dan is dat wat we doen.’

De bewustwordingscampagne heeft daarmee vooral effect wanneer ze de vrouwen aanspreken op de rol ze vervullen in hun gemeenschap. Bewustzijn met betrekking tot het milieu en de publieke gezondheid staat te ver van ze af. Khoder probeert hen dan ook vooral aan te spreken op hun ervaringen.

‘Het betekent iets voor hun dat hun wijk hiermee bezig is. Juist vanwege onze cultuur is dit alleen hier mogelijk, dat vrouwen de tijd hebben om op pad te gaan en direct met anderen het gesprek aan kunnen gaan. Dat betekent iets voor ze. Het gaat om het gevoel dat ze iets goeds doen. Een van de vrouwen die met mijn moeder op pad gaat heeft geen kinderen. Gedurende de dag is ze vrij en vult ze haar tijd met nieuwe mensen ontmoeten. Sinds ze met ons werkt heeft ze het gevoel dat ze iets te doen heeft. Tegelijkertijd is het zo dat in de zomer de stank van de afvalberg tot hier te ruiken is. We gebruiken dat als een van de argumenten; kijk naar die afvalberg en besef je dat dát is wat we hier ruiken. We kunnen daardoor het gesprek aangaan over de consequenties van slecht afvalmanagement. We moeten ze aanmoedigen er iets mee te doen.’

Met zijn campagnes introduceert Khoder een vorm van organisatie die te verenigen is met de – veelal conservatief islamitische – cultuur in de wijken van Tripoli. Door het opbouwen van relaties met de huishoudens, herhaaldelijk bij de vrouwen langs te gaan, contacten te onderhouden door middel van Whatsappgroepen en door ze om de paar maanden te belonen met producten die ze nodig hebben, creëert hij een community. Inmiddels werkt hij in vier verschillende wijken in Tripoli en is hij bezig met verschillende projecten en samenwerkingsverbanden binnen en buiten de stad. Recent hebben zich bij hem verschillende jongeren uit Zgharta, Minnieh, Dannieh, Koura en Bcharre aangesloten die elk in hun eigen regio als teamleider met het afvalprobleem aan de slag gaan onder de naam van Green Track. Hij breidt de organisatie daarmee uit over een groot deel van het noorden van Libanon.

Binnen Tripoli is Khoder de samenwerking aangegaan met Georges Bitar en zijn Live Love Recycle programma. Georges en zijn team ontwikkelden een app en een platform – Live Love Recycle – waarmee gebruikers een afspraak in kunnen plannen om hun recyclebare materialen gratis thuis te laten ophalen. De materialen worden vervolgens in een loods worden gesorteerd en doorverkocht aan bedrijven. Inmiddels zijn ze actief in Beiroet, Jounieh, Matn, Baabda en, Tripoli. In Tripoli leveren ze het materiaal in bij Khoder, die er met zijn team mee aan de slag gaat.

Georges legt uit dat hun bewustzijnscampagne zich voornamelijk op sociale media afspeelt. Door gebruik van sociale media zoals Facebook, Instagram en Whatsapp hopen ze huishoudens te bereiken. Het is hun wens zich verder uit te breiden naar nog meer regio’s in Libanon, maar de huidige crisissituatie in het land werpt daarin de nodige beperkingen op.

Voor zowel Georges als Khoder geldt dat de stijgende benzineprijs en de voortdurende economische crisis hen voor steeds grotere uitdagingen stelt. De kosten voor inzameling blijven stijgen, terwijl ze hun diensten gratis aanbieden. Tegelijkertijd merken ze beiden dat, ondanks de crisis en de zorgen die dat op huishoudelijk niveau met zich meebrengt, mensen toch blijven recyclen.

Khoder ziet zich gemotiveerd om zich te blijven focussen op de beoogde cultuuromslag. ‘Waar het om gaat, is hoe we over afval denken. Het ís geen afval, het zijn mogelijkheden omdat we het kunnen hergebruiken. We zijn nu aan het kijken naar hoe we het materiaal kunnen verwerken om uiteindelijk schone grondstoffen te kunnen verkopen en exporteren. Materiaal waar de industrie iets mee kan.’

In het herclassificeren van afval als herbruikbare materialen, wordt een nieuwe stap toegevoegd aan het proces van afvalverwerking; het toevoegen van economische waarde door het materiaal schoon te maken, te granuleren en als grondstof door te verkopen. Ze zijn daarvan echter wel afhankelijk van de bereidheid van anderen om het materiaal te sorteren en in te leveren. Wat beschouwt men in Tripoli als afval en welke gedragingen horen daarbij? Wat beschouwt men in Tripoli als waardevol, ordelijk of wanordelijk met betrekking tot de materiële omgeving?

De logica en de culturele waarde van de materiële omgeving

Juist door de diepe en grootschalige armoede, is voor velen hergebruik een vanzelfsprekend onderdeel van hoe ze met hun materiële omgeving omgaan. Voor mijn buurvrouw Nour is het absoluut taboe om iets weg te gooien. Lege plastic flessen gebruikt ze om op het balkon zaadjes in te ontkiemen, die ze vervolgens plant in lege emmers die dienen als plantenbakken. GFT-afval vangt ze op in een aparte emmer, waarna het dient als compost voor de groenten die ze zelf kweekt omdat de continu stijgende voedselprijzen haar koopkracht aanzienlijk verminderd heeft. Dit had niet zoveel te maken met een bewustzijn voor het milieu of hun gezondheid, maar is simpelweg een coping-strategie om zich financieel te redden; alles wat hergebruikt kan worden, wordt hergebruikt.

De logica van Nour is illustratief is voor de cultuur in Tripoli, waar circulaire economie en de economische waarde van ‘afval’ wel degelijk onderdeel van uitmaken. Khoder laat zien dat het begrijpen van, en aansluiten bij de lokale realiteit een succesfactor is in de omslag naar duurzaam denken en het creëren van circulaire economie.  In plaats van dat Tripoli louter een arme, conservatieve stad is met veel armoede, is het ook een plek waar de elementen van de bestaande cultuur voorziet in mogelijkheden om een beweging op gang te brengen richting een circulair economisch systeem dat stap voor stap kan bijdragen aan het behalen van de duurzame ontwikkelingsdoelen. Mensen als Khoder en Georges spreken weliswaar van een nieuwe vorm van organisatie, maar de omstandigheden en de logica zelf, waren in in Tripoli allang aanwezig.

Het is daarom heel bemoedigend om in deze omgeving plekken te vinden waar ondanks droogte en stof, bomen en planten groeien. Plekken waar op bescheiden schaal kruiden en groente worden gekweekt waarvan lokale bewoners profiteren, en die allemaal bijdragen aan een groener Jordanië. Ons Green MENA Network heeft als doel om dergelijke initiatieven zichtbaarheid te geven. Dit najaar bezochten we Jordanië en konden we mensen uit het netwerk ontmoeten.

Daktuinen

Vlak bij de stad Jerash, waar toeristen met bussen naartoe komen om zich te vergapen aan indrukwekkende Romeinse ruïnes, ligt Kamp Gaza. Dit kamp huisvest Palestijnse vluchtelingen die in 1948 naar de Gazastrook waren gevlucht toen de staat Israël werd opgericht, vanwaar ze in 1967 na de Israëlische bezetting daarvan, naar Jordanië vluchtten. Hun status is onbeslist, wat maakt dat ook het kamp al 54 jaar een tijdelijke status heeft. Er mag niets verbouwd worden en niets in de grond gezet. Huisjes zijn klein, straten zijn veelal onverhard.

Een paar jonge Belgische architecten vonden een oplossing om toch een vorm van groen naar het kamp te brengen: daktuinen. Tussen de golfplaten daken van het kamp bevinden zich daken die geschikt zijn voor plantenbakken. Het opstarten van een project in een dergelijke gemeenschap gaat niet zomaar. Daarom begonnen de architecten met hun stichting Greening the Camps eerst een pilotproject in Amman. Op de dakterrasjes van cultureel centrum Jadal, in een oude wijk van de stad, probeerden zij de installaties uit die ze ontwierpen voor tuinieren op het dak. Jadal is deze daktuinen vervolgens blijven gebruiken om met kinderen en volwassenen workshops te doen, compost te maken en planten te verbouwen. Greening the Camps ging intussen aan de slag in Kamp Gaza, in nauwe samenwerking met de Jordaanse stichting, One Love.  Khaled Al Shaka’a van One Love vertelt ons dat zijn organisatie al jaren werkt met de kampbewoners, waardoor zij goed konden bepalen welke families en welke huizen in aanmerking komen voor het Greening the Camps project. Op de daken van het One Love gemeenschapscentrum in het kamp en bij diverse kampbewoners groeit nu rode peper, peterselie, munt, komkommer en zelfs artisjok. Khaled toont ook trots het compostbedrijf dat buiten het kamp is ingericht in een voormalige koeienstal. Hij is een ware liefhebber geworden van compost, laat het liefdevol door zijn handen glijden. De grondstoffen voor de compost komen onder andere via een informele regeling met de gemeente: al het onkruid dat is gewied tussen de Romeinse ruïnes wordt hier gecomposteerd.

Jordaanvallei

Ten oosten van de Jordaan en ten noorden van de Dode Zee, ligt het Greening the Desert project. Op een klein stuk grond dat vroeger net zo rotsachtig en kaal was als het omliggende land. De Australische Geoff Lawton, een internationaal vermaarde permacultuurdeskundige, en zijn Jordaanse vrouw Nadia kregen het land toen ze trouwden. Inmiddels is het een oase die opvalt in het stoffige landschap en een begrip in de wereld van de permacultuur. Vanuit de hele wereld komen mensen hier elk najaar naar toe om de methodes van permacultuur te leren.

We krijgen een rondleiding van Hayel Abu Yahya, die de tuin beheert. Hij laat ons zien welke methodes zijn gebruikt om de aarde tot leven te brengen. Om te beginnen zijn er zigzaggend over het land richels aangelegd zodat regen- en irrigatiewater beter wordt vastgehouden. Vervolgens zijn de bomen geplant met een om-en-om systeem, een fruitboom afgewisseld met twee of drie leguminosae, peulvruchtbomen die van cruciaal belang blijken te zijn voor de natuurlijke regeneratie van bossen in droge gebieden, vanwege hun weerstand tegen droogte.

De grond wordt vruchtbaar gemaakt met eigengemaakte compost. Zowel de kippenren als de eco-toiletten leveren materiaal voor het zorgvuldig uitgedachte composteersysteem. Tot slot is er een waterzuiveringssysteem voor afvalwater met stro en kiezelsteentjes.

Vanaf het dak van de ecolodge die bij het project hoort, zien we in de verte Jericho liggen. Binnenkort is het rooftopcafé klaar, prachtig ingericht, en ook de cirkelvormige ligbank in de tuin vanwaar je op je rug naar de sterrenhemel kunt kijken. Door corona is het allemaal wat vertraagd. Als wij in de ecolodge verblijven, arriveren net de eerste permacultuurcursisten uit Spanje, de VS en Palestina, die na een jaar onderbreking door Covid dit jaar weer de training kunnen volgen. Net als de trainers hebben zij de vaste overtuiging om permacultuur thuis in de eigen omgeving toe te passen en zo bij te dragen aan het oplossen van de mondiale klimaatproblemen.

Enerzijds is het een wonder, anderzijds is het volkomen logisch. Zodra het groen er eenmaal groeit, gaat het bodemerosie tegen, houdt het water vast en geeft de begroeiing koelte in deze hete vallei. Zelfs als er niet voor deze bomen gezorgd wordt, zullen ze nog zeker vijftien jaar prima voor zichzelf kunnen zorgen door de manier waarop ze gepland zijn. Maar beter is het natuurlijk als lokale bewoners de bomen onderhouden, er de vruchten van plukken, en de woestijn steeds verder vergroenen.

Bomen

Een heel andere omgeving is die van de stad Ajloun, gelegen in een van de weinige beboste streken in Jordanië. Ook al groeien hier veel bomen, de toekomstperspectieven van de jeugd zij er net zo weinig rooskleurig als in de rest van het land.  Het Intermediaries for change center (ICC), een lokale organisatie met jonge, enthousiaste werknemers, zet zich op allerlei manieren in om jongeren een stem te geven en bewustwording over sociale thema’s en het klimaat te vergroten. Tijdens ons bezoek aan deze organisatie nodigen ze ons uit voor een conferentie over participatie van plattelandsjongeren en lokale politiek. Vervolgens mochten we ook nog even aanschuiven bij een training van twintig jonge groene ondernemers die in het ICC-kantoor werd gegeven.

Maar we komen voor ICC-zusterorganisatie CAFT, Countryside Ambassadors for Sustainable Development. Na een training over het gebruik van Groasis Waterboxxes richtten jongeren CAFT op om het idee van deze duurzame manier van verbouwen verder te verspreiden. Met Suheib en ‘Abu Shamander’ gaan we naar de kas waar net de za’atar is gesnoeid uit de waterboxen, de ‘wilde’ oregano die voor een goede prijs kan worden verkocht. Binnenkort zijn de plantjes zo stevig geworteld dat de waterboxen kunnen worden weggehaald. Dit is bereikt met 90 procent minder watergebruik dan plantjes die zonder waterbox in een aangrenzende kas staan. Ondanks dat die veel en vaak water kregen, zijn al die plantjes uitgedroogd en dood.

Volop potentie

De vooruitzichten voor landen in het Midden-Oosten en Noord-Afrika zijn somber; grote delen van de regio worden door stijgende temperaturen letterlijk onbewoonbaar. De regio heeft ook het hoogste percentage van een bevolking dat wordt blootgesteld aan waterstress. Verkorte landbouwseizoenen in combinatie met droogte maken voedselproductie vrijwel onmogelijk, wat op veel plaatsen tot voedselonzekerheid leidt. Landherstel en voedselveiligheid zijn in Jordanië cruciale onderdelen van klimaatmitigatie en aanpassing. Waar het echter aan ontbreekt is een klimaatplan op nationaal niveau, voor 50 jaar vooruit. De duurzaamheidsagenda wordt feitelijk bepaald door de agenda’s van buitenlandse donoren. Dat hoeft geen groot probleem te zijn, zolang die agenda’s maar goed worden afgestemd op lokale behoeftes, lokale mogelijkheden en lokaal eigenaarschap. De ervaring leert dat grote projecten die zijn gebaseerd op inzet van buitenlandse expertise en uitvoerders geen garantie bieden op duurzaam resultaat waar Jordaniërs zelf ook de vruchten van kunnen plukken. Integendeel.

Er zijn meer dan genoeg mensen en organisaties om mee samen te werken in Jordanië, die nauw samenwerken met lokale gemeenschappen, om ervoor te zorgen dat de initiatieven beklijven. Dat doen ze bijvoorbeeld door jongeren te trainen om inheemse zaden te verzamelen en te gebruiken. Of door in goed beheerde bossen wandelroutes aan te leggen die toeristen langsbrengen, zodat lokale producten en lokaal, kleinschalig toerisme een kans krijgen. Hulp van buiten is zeker welkom, vooral als partners geduld en tijd hebben voor een zorgvuldige benadering, en als de mogelijkheid er is om geld in te zetten voor kleine en lokale projecten. Zo helpen de kleine stappen die vele Jordaniërs zetten, het land naar een groenere toekomst.

Meedoen?

Wil je investeren in een groenere toekomst voor Jordanië? We helpen Nederlandse organisaties en bedrijven graag bij het identificeren van duurzame partners in Jordanië en andere landen in het Midden-Oosten en Noord-Afrika. Het Green MENA Network biedt daarvoor een uitstekende basis. Hoe deze Nederlander je voorging is te zien in dit korte filmpje.

Wil je een dakterras sponsoren in Gaza Kamp of bijdragen aan urban farming cursussen in Amman? Steun Greening the Camps (zie ook dit filmpje) en One Love met een donatie. De gegevens van Greening the Camps zijn als volgt:

Greening The Camps vzw

Keibergstraat 8, 3360 Bierbeek, België

Ondernemeningsnummer: 0681.915.641

Rekeningnummer: IBAN BE80 5230 8095 6477

Emailadres: greeningthecamps@gmail.com

Wil je meer weten over duurzaamheid en groene mensen in het Midden-Oosten en Noord-Afrika? Mail ons op info@hetgrotemiddenoostenplatform.nl. We spreken er graag over met je. En volg ons op social media: https://linktr.ee/hetgrotemiddenoostenplatform

In Algiers is kunstenaar en activist Djamel Eddine Oumane terughoudender met die vergelijking. ‘De overeenkomst is dat mensen in de regio geen onderdrukking meer accepteren. Maar andere factoren, zoals de toegang tot IT zijn net zo belangrijk.’ Volgens hem leverden de revoluties in Tunesië, Egypte en Libië in 2011 ‘een bijdrage’. ‘Maar voor die tijd waren er in Algerije ook al grote opstanden, zoals de massademonstraties door Algerijnse Berbers in 2002, die ‘de Lente van de Berbers’ is gaan heten.

Ook Enass Muzamel in Soedan memoreert eerdere opstanden die voor de buitenwereld onopgemerkt bleven. ‘Ik heb verschrikkelijke herinneringen aan de protesten in 2013. Harde tijden, er waren zoveel politie en veiligheidsmedewerkers op de been. Ik werd op mijn hoofd geslagen en twee keer gearresteerd. De laatste keer zat ik een hele dag in de cel.’ Hét verschil met 2018: ‘In 2018 waren de demonstraties nog massaler.’ Drie jaar bleken te weinig om diepgewortelde machtsstructuren te doorbreken. Nog steeds zijn Muzamel en Eddine Oumane dagelijks bezig met strijd voor rechtvaardigheid en een eerlijkere machtsverdeling. In dit tweede en laatste deel van de tweeluik ‘Het vuur van de Arabische Revoluties is nog lang niet uitgeblust’ vertellen deze twee onvermoeibare mensenrechtenstrijders over hun ervaringen.

 

Soedan

Massale protesten tegen het regime van Omar al-Bashir (1944) en zijn strikt Islamitische Nationale Congrespartij leidde in de lente van 2019 tot een machtsovername door het leger. Toen de miljoenen demonstranten daarna doorgingen met hun protest deed de legertop een stap opzij en kwam er een tijdelijke burgerregering die de overgang naar democratie moest begeleiden en verkiezingen moest voorbereiden voor eind 2022.

Bij wijze van compromis kreeg het leger de belangrijkste positie in de overgangsraad, die toezicht houdt op de interim-regering. Half november 2021 zouden de militairen die positie weer moeten afstaan aan burgers. Maar de legertop kon daar niet mee leven; op 25 oktober pleegde generaal Abdel Fattah Al Burhan een staatsgreep en ontbond de overgangsraad en de regering. Sindsdien gaan de Soedanezen weer wekelijks de straat op. 

Enass Muzamel (33) is humanitair hulpverlener en oprichter van mensenrechtenorganisatie Madaniya (‘burgerschap’). Zij was een van de aanvoerders van de demonstraties tegen al-Bashir en gaat sinds 25 oktober weer minstens twee keer per week de straat op.

Gisteren was er weer een mars tegen de staatsgreep door al-Burhan. Hoe verliep die?

‘Wij, de demonstranten, voelen ons verraden. De premie, die na de staatsgreep aan de kant is gezet, sloot een akkoord met al-Burhan om zo weer aan de macht te komen. En de internationale gemeenschap juicht het toe!! Dit moeten wij als een les zien.’

Hoe hadden jullie de staatsgreep op 25 oktober kunnen voorkomen?

‘Ik geloof niet het te voorkomen was geweest. De ongelijke machtsverhoudingen zitten te diep verankerd, daar valt niet tegen op te boksen. Het leger wordt gesteund door de Emiraten, en de ‘deep state’ zit overal. Daarnaast: de politieke partijen waren te veel bezig met machtsbehoud en vriendjespolitiek, daardoor kwamen ze in een slecht daglicht te staan.’

Wat herinner je van de opstanden in 2018 en 2019?

‘Ik herinner het mij het als een begin van een nieuw Soedan. Mensen waren heel moedig, vastberaden en hoopvol. Maar de demonstranten werden bekogeld door traangas en kogels. De veiligheidsdiensten schoten willekeurig in het rond.’

‘Eén ding is duidelijk: het leger moet uit de politiek. Dat is onze belangrijkste eis’

Hebben jullie geleerd van de strategie tijdens de opstanden in 2018?

‘De strategie was toen niet duidelijk. We wisten waar we tégen waren, maar er was geen gemeenschappelijk doel. En we hebben de complexiteit onderschat. Nu zijn we bezig een plan uit te werken. Een ding is duidelijk: het leger moet helemaal uit de politiek. Dat is onze belangrijkste eis.’

Hoe zijn de opstanden nu georganiseerd?

‘Een heel platte, horizontale organisatie, die vooral geleid wordt door jongeren tussen de 15 en de 25 jaar. Eén van de belangrijkste is de “Alliantie voor Vrijheid en Verandering”, die is landelijk, met overal open, lokale netwerken. Hun bijeenkomsten zijn voor iedereen toegankelijk. En je hebt de “Soedanese beroepsvereniging”.

Hoe is jouw leven sinds 2019 veranderd?

‘Ik wilde mijn kennis, ervaring en energie inzetten voor een nieuw Soedan. Het kostte me drie dagen om een organisatie op te richten, dat was eerder volstrekt ondenkbaar. Wij waren vol hoop. Verkiezingen! Ik heb nog nooit gestemd.’

Hoe is de samenleving veranderd?

‘Weinig, helaas. Die is nog steeds heel patriarchaal. Soedanezen staan niet erg open voor verandering. Het gaat met heel kleine stapjes.’

Waarom denk je dat het zo moeilijk is om in deze regio, Noord-Afrika/ West Azië een democratie op te bouwen?

‘Dat is een ingewikkelde vraag. Er spelen zoveel factoren mee. Denk aan de politieke Islam, koloniale verhoudingen, cultuur. Wij leren veel van de ontwikkelingen in andere landen. Ik ben lid van een internationaal netwerk en kijk naar de ervaringen van vrienden in landen die lijken op Soedan, zoals Libië, maar ook naar wat er in Egypte is gebeurd zoals de staatsgreep door al-Sisi en de terugkeer naar de dictatuur.

Wat zijn belangrijke voorwaarden om in Soedan een democratie op te bouwen?

‘Allereerst moet het leger helemaal uitgesloten worden van de politiek. En de politieke partijen moeten veranderen. Die zijn nu zelf ook niet democratisch ingericht. Te gesloten, veel te weinig vrouwen en te weinig jongeren. Maar de opstanden worden nu geleid door jongeren tussen de 15 en 25 jaar, dat geeft veel hoop. ‘

Algerije

Half februari 2019 gingen mensen overal in Algerije de straat op tegen een vijfde mandaat van president Abdelaziz Bouteflika (1937-2021). Die werd later opgevolgd door Abdelmajdid Tebboune, maar hij en zijn regering worden net zo gehaat als voorganger. Sinds het begin van de protesten zijn tientallen oppositieleden en activisten opgepakt.

Djamel-Eddine Oulmane (68) is gepensioneerd arts, kunstenaar, graffiti artiest en muzikant. Hij is nauw betrokken bij het “democratisch alternatief”,’ een blok van linkse en middenpartijen die deel uit maakte van de overkoepelende al-Hirak verzetsbeweging.

Welke rol speelde u bij de protesten tegen Bouteflika?

‘Ik ben er vanaf het allereerste begin bij geweest. Eerst in 2014, toen protesteerde ik met een groepje tegen het vierde mandaat van Bouteflika. Die beweging groeide uit van acht tot honderd personen, maar werd door de politie opgeruimd. Toen er in 2019 op de sociale media werd opgeroepen om te protesteren tegen het vijfde mandaat sloot ik mij onmiddellijk weer aan. Elke vrijdag waren er massademonstraties, en elke dinsdag door studenten. Ik ben overal bij geweest. Volgens mij is er in eerste instantie niemand gearresteerd, al spoot de politie wel met traangas. Op een gegeven moment ben ik spandoeken gaan maken met tekeningen, en later ook kleurige slogans met mijn laptop. Dat was een succes en ik raakte min of meer beroemd. Mensen gingen mij als een soort “oom” zien. Later maakte die bekendheid mij wel tot doelwit van de politie.’

Waarom hebben de protesten ondanks de massale opkomst niet geleid tot een “regime change”?

‘Het was meer volkswoede dan een “revolutie”. Veel te ongestructureerd, er was geen doel. De beweging was te divers: van extreemrechts, tot extreemlinks tot Islamisten. Dat kon onmogelijk tot iets leiden. Het systeem is oppermachtig en heel weerbaar. Het kan op alle mogelijke manieren macht uitoefenen. Maar het was een heel goed begin, een goede ervaring. Er is een zaadje geplant. Vroeger sprak ik in winkels met jongeren uit de wijk over voetbal. Tegenwoordig hebben wij het ook over politiek, onderdrukking, de Franse verkiezingen. De Algerijnen zijn “wakker” geworden en dat is belangrijk. We moeten ons nu gaan organiseren en structureren.’

U bent vorig jaar opgepakt. Hoe ging dat?

‘Na meerdere pogingen werd ik in januari 2020 “serieus” opgepakt. We zaten met elf personen in een cel van drie vierkante meter. Niet alleen politieke gevangenen, maar ook mensen die verdacht werden van bijvoorbeeld stelen.’

Om te laten zien hoe justitie in Algerije werkt, haalt hij een voorbeeld aan. ‘De rechter vroeg in de rechtszaal: “wat eist u?” De officier van justitie antwoordde: “ik vraag niets. De dossiers zijn leeg, de mensen hebben niets gedaan. Het was een vreedzame demonstratie, Ik vraag de wet toe te passen en de mensen vrij te laten, want demonstreren is niet verboden in Algerije. En ik ben het eens met de slogan voor onafhankelijke justitie. Dat zou de geloofwaardigheid van justitie enorm verhogen.” De officier van justitie was het dus met ons eens! Maar de rechter veroordeelde ons toch tot drie maanden gevangenisstraf en een hoge boete. De officier werd overgeplaatst. In hoger beroep is onze straf weer deels teruggedraaid.’

Hoe stevig zit de regering van Abdelmajdid Tebboune in het zadel?

Tebboune gaat het niet vol houden, zijn macht is alleen gebaseerd op onderdrukking.Als ze daarmee ophouden, zijn ze binnen een dag weg. En er zijn overal sociale stakingen en protesten, maar dat wordt stilgehouden. Mensen zijn wanhopig over de slechte levensomstandigheden en de kwaliteit van publieke voorzieningen. Zij willen de subsidies op levensmiddelen verlagen worden producten duurder worden. Er komt een heel instabiele periode aan. Het conflict tussen Algerije en Marokko over de Westelijke Sahara is ook puur gericht op machtsbehoud. De systemen van beide landen verschillen, maar zijn even onderdrukkend. Met het conflict willen ze de aandacht afleiden en zo hun grip versterken.’

Hoe is het verzet tegen Tebboune georganiseerd?

‘Ik steun een blok van vijf of zes partijen die deel uitmaakten van de al-Hirak beweging. Het zijn zowel linkse, als extreemlinkse als middenpartijen. Zij brengen regelmatig verklaringen uit, maar het werken wordt hen onmogelijk gemaakt door arrestaties. Eén van de leiders zit in de gevangenis. Politieke activiteiten worden in Algerije gecriminaliseerd. Voor je het weet wordt je bestempeld als terrorist! Maatschappelijke organisaties die zich politiek uitspreken, zijn monddood gemaakt. Ik hoop dat ze zich gaan aansluiten bij politieke partijen.’

‘De Algerijnen zijn “wakker” geworden. Nu moeten we ons gaan organiseren en structureren.’

Hoe houdt u hoop?

‘Een revolutionair moet altijd hoop houden. Zelfs als het alleen gaat over de verre toekomst gaat. Zoals gezegd: dit systeem is alleen gebaseerd op onderdrukking. Als ze daarmee ophouden zijn ze binnen een dag weg. En ik zie ondanks alles toch verandering: een paar jaar geleden werden demonstranten nog neergeschoten. Dat kunnen ze zich niet meer permitteren. ‘

Waarom denk je dat het zo moeilijk is om in deze regio, Noord-Afrika/ West Azië een democratie op te bouwen?

‘Wij zitten opgescheept met machtssystemen die er belang bij aan de macht aan te blijven. Onze taak is strijden tegen de ontmoediging. Wat er ook gebeurd, je hebt de keuze: niets doen of handelen. Als je handelt, heb je tenminste een káns dat er iets gebeurd. Maar ook in Europa werkt de democratie niet goed meer. Ik zie de democratie slechts als een instrument om in het algemeen belang besluiten te nemen. Maar dat zie je bijna nergens. Overal is de macht in handen van een kleine groep met geld die alles inzetten om hun eigen positie in stand te houden. Daardoor verliezen jongeren het vertrouwen in instituties.’

Hoe nu verder?

‘Jongeren hebben geen vertrouwen meer in instituties. Ze organiseren zich anders, maar met alleen losse netwerken komen wij niet verder. We moeten hen overtuigen.’

 

Dit artikel is mede mogelijk gemaakt door een werkbeurs van Het Steunfonds Freelance Journalisten.

 

Yara Dowani is een Palestijnse afkomstig uit de stad, die werkt op een biologische boerderij op het platteland van de bezette Westelijke Jordaanoever. De Iraakse Maha Yassin helpt een dialoog tot stand te brengen tussen jonge activisten in Zuid-Irak, lokale academici en lokale overheden, zodat ze kunnen samenwerken bij het oplossen van de enorme milieuproblemen in het land. Qatari Neeshad Shafi richtte de Arab Youth for Climate Movement op en werd met zijn team een gerespecteerde partner van lokale gemeenschappen en autoriteiten in Qatar.

Elke plant is een universum

‘We zijn allemaal jonge mensen. De boerderij heeft ons niet uitgekozen; wij werden aangetrokken door de boerderij’, legde Yara Dowani uit tijdens het online evenement. De mensen die op Om Sleiman Farm werken hebben een masterdiploma, ze hebben gereisd, hebben met lokale of internationale ngo’s gewerkt, maar zijn allemaal op de boerderij beland. Yara trad toe nadat ze een twee weken een permacultuurcursus op de boerderij had gevolgd. ‘Het was zo logisch voor mij, vooral in onze context, in Palestina, met de bezetting en alle uitdagingen van dien: om mijn eigen voedsel te verbouwen, mijn eigen plek te beheren en te leren hoe we onze hulpbronnen moeten beheren.’

Yara is niet de enige die zich zo voelt; veel vrijwilligers blijven op de boerderij vanwege de voldoening die het geeft. ‘Je kunt je niet voorstellen dat je terugkeert naar een kantoor. Op de boerderij ben je verantwoordelijk voor je eigen eten, je bent in de natuur. Dat hebben we gemist in ons onderwijs en in steden. Wat voor mij geweldig was, was om te leren dat elke plant een universum is. Als je met planten werkt, zie je de hele tijd leven. Je voelt de vrijheid en onafhankelijkheid die we normaal niet voelen als we in Palestina zijn onder bezetting.’

De Om Sleiman Farm wil de samenleving gezonder maken. De vrijwilligers gaan uit van het idee dat landbouw een ecosysteem is dat een gezonde samenleving voortbrengt, geen machine om tegen elke prijs winst te genereren. Palestina was vroeger een agrarisch land, maar de laatste jaren is landbouwwerk gestigmatiseerd (zoals in veel delen van het Midden-Oosten en Noord-Afrika) en wordt het niet gewaardeerd als een carrière of een manier van leven. Boerenkinderen verlaten de dorpen om te studeren of werk te vinden in de stad. Yara vindt het belangrijk om boeren weer krachtig te maken. ‘Ik denk dat er nu een grote beweging is, in Palestina, in het Midden-Oosten, in de wereld, onder jongeren, om terug te gaan naar het land en het land te regenereren en deze levensstijl te leven. Het is belangrijk dat consumenten weten waar ons voedsel vandaan komt, wie het produceert en hoe. Want boeren produceren wat consumenten van hen vragen.’

Natuurlijk zijn er uitdagingen bij Om Sleiman Farm. De boerderij ligt in Area C (dat valt onder Israëlische controle), pal naast de Israëlische “veiligheidsmuur” en een nederzetting. ‘We mogen niets bouwen, en kunnen niet eens ons eigen water beheren. Bovendien zijn we een groep jonge mensen die nooit landbouw hebben gestudeerd. We leren uit ervaring, van elkaar. Werken op een boerderij betekent verder ook dat we geen stabiel inkomen hebben.’

De boerderij werkt met een model van gemeenschapslandbouw (community supported agriculture) dat de boer met de consument verbindt. In de reguliere landbouw hebben boeren aan het begin van het seizoen geld nodig voor zaden. Dan moeten ze een afzetmarkt vinden voor hun producten. Bij gemeenschapslandbouw betalen klanten vooraf. De boer hoeft geen geld te lenen, weet hoeveel hij moet produceren en hoeft zich geen zorgen te maken over marketing. Om Sleiman Farm volgde dit model de afgelopen zes jaar. ‘We zijn begonnen met acht gezinnen uit Ramallah en nu produceren we de komende winter biologische groenten en producten voor veertig tot vijftig gezinnen.’

Bewustwordingscampagnes op Facebook

De omgeving waarin Iraakse jongeren opgroeien is heel anders dan die van Palestijnse jongeren, maar is niet minder problematisch. Irak wordt al tientallen jaren geteisterd door interne en externe conflicten. Wanbeleid, oorlog en uitbuiting van het milieu verergeren de ernstige gevolgen van de klimaatverandering voor het land. Waterschaarste, vervuiling en luchtvervuiling zijn slechts enkele van de vele milieuproblemen. Gedurende vele jaren was de prioriteit van de regering om het land te stabiliseren en de economie te verbeteren. De meeste investeringen gingen naar de olie-industrie. Andere sectoren, zoals water en landbouw, werden ernstig verwaarloosd. Was Irak vroeger de grootste dadelproducent ter wereld met eindeloze landerijen van dadelpalmen, grote delen daarvan zijn inmiddels veranderd in woestijn.

Door alle instabiliteit en conflicten is klimaat- en milieuactivisme relatief nieuw in Irak. ‘De omvang van het milieuactivisme in Irak is nog klein, maar groeit erg snel’, zegt Maha Yassin. Ze is junior onderzoeker bij het Planetary Security Initiative van Instituut Clingendael in Den Haag, en komt oorspronkelijk uit Basra in Zuid-Irak. Ze ontdekte dat de weinige lokale ngo’s die aan vergroeningscampagnes werken, door jongeren worden geleid en veelal leunen op vrijwilligers. Het voeren van bewustwordingscampagnes is hun hoofdactiviteit, bijvoorbeeld over de milieu-impact van de olie-industrie, en over hoe de autoriteiten daar mee om zouden moeten gaan. De ngo’s gebruiken sociale media voor hun bewustwordingscampagnes. ‘Ze breidden uit vanuit Facebook, dat veel gebruikt wordt in Irak, en begonnen ook Instagram en Twitter te gebruiken.’

Maha ontdekte dat ngo’s in eerste instantie gericht zijn op het mobiliseren van vrijwilligers en het verkrijgen van kleine financiering. Als dat lukt beginnen ze met uitvoering van concrete projecten ter plaatse. Ze blijven steeds bewustmaking combineren met activiteiten, maar ze hebben wel bekendheid en internationale steun nodig. ‘Het zijn vooral jonge mensen die hun eigen capaciteiten willen opbouwen. Het is fijn dat ze toegang hebben tot de betaalbare tool van sociale media om hun stem te laten horen. Maar ze hebben ondersteuning nodig om besluitvormers te bereiken en met hen samen te werken, om echte veranderingen te bewerkstelligen.’ Want uiteindelijk kunnen ngo’s in Irak niet veel doen tenzij ze samenwerken met de overheid en andere (internationale) instellingen.

Collectief werk van jongeren over de hele wereld

Een heel andere setting voor jeugdklimaatactivisme is Qatar, waar Neeshad Shafi de Arab Youth Climate Movement (AYCM) oprichtte. De Golfstaten staan bekend om hun extravagante levensstijl en hun economieën die gebaseerd zijn op fossiele brandstoffen. Minder bekend is dat de lokale bedoeïenengemeenschappen vroeger diep verbonden waren met hun omgeving. De AYCM-Qatar heeft een missie om deze verbinding nieuw leven in te blazen. Door middel van een breed scala aan activiteiten, waaronder het opleiden van jonge “ambassadeurs” en het betrekken van imams, vergroten zij het bewustzijn van de lokale gemeenschappen over het belang van het milieu.

Neeshad was gemotiveerd om de organisatie op te richten toen hij zich realiseerde dat jongeren uit het Midden-Oosten helemaal niet zichtbaar zijn in de wereldwijde jongerenklimaatbeweging. ‘Het verhaal is dat jonge mensen uit het wereldwijde noorden de wereld gaan redden’, zegt Neeshad tijdens onze online talk. ‘Dat is onzin, het is een collectief werk van jonge mensen over de hele wereld. Iedereen moet erbij betrokken worden.’

‘De toewijding om klimaatverandering aan te pakken moeten van het hoogste niveau van de regering komen, maar er is ook een grote rol voor het maatschappelijk middenveld, met name jongeren, om onze leiders ter verantwoording te roepen. Ons doel is om jonge volwassenen op grassroots niveau in staat te stellen hun mening te geven over milieu- en ecologische kwesties in de regio. Niet vanuit het perspectief van de overheid, maar vanuit het perspectief van de gemeenschap.’

De AYCM nodigt sprekers uit van divers pluimage en niveau, activisten en VN-diplomaten, om te spreken in openbare bibliotheken waar iedereen toegang heeft. ‘We doen dat omdat dit soort evenementen voorheen enkel plaatsvonden op universiteiten of vanuit de overheid, waar het publiek geen toegang had. We willen dat iedereen leert en begrijpt dat het klimaat niet alleen iets is aan de polen, maar dat het ook onze regio beïnvloedt. We leiden jongeren op om het voortouw te nemen in deze discussies. En we leggen een verbinding tussen deze onderwerpen en hun dagelijks leven.’ De organisatie heeft goede relaties met de lokale autoriteiten, en is zelfs de enige geregistreerde jongerenorganisatie in het land. Het is duidelijk dat de overheid de waarde van haar werk erkent. AYCM werkt samen met verschillende ministeries, met de lokale Kamer van Koophandel, en werd gevraagd om Qatar te vertegenwoordigen in een aantal formele internationale jongerenconventies.

Stemmen versterken van jongeren in de MENA-regio

Jongeren voeren actief campagne om kennis en bewustzijn te vergroten. In Palestina, Irak en Qatar werken ze samen met lokale gemeenschappen en proberen ze hen voor te lichten over het belang van een gezond milieu, gezond voedsel en schoon water. Ze verbinden de lokale context met het nationale beleid en zoeken samenwerking met autoriteiten als dat hun zaak helpt. Of andersom, in het geval van Palestina, vieren ze de vrijheid en voldoening van het verbouwen van hun eigen voedsel.

Dit betekent dat Europese ngo’s en regeringen uitstekende partners ter plaatse hebben om te helpen bij de uitvoering van de mondiale groene agenda. Natuurlijk hebben jongeren soms behoefte aan vaardigheden en kennisontwikkeling, en daar is financiering en ondersteuning voor nodig. Europese partijen kunnen hierbij helpen. Ze kunnen ook overheidskanalen gebruiken om besluitvormers in de MENA-regio te beïnvloeden. Volgens Neeshad ‘[…] zijn Europeanen in een betere positie om onze leiders te bereiken dan wij, via handelsroutes en buitenlands beleid.’ Als donoren of regeringen steun willen geven, moeten ze de lokale context begrijpen, zegt Yara: ‘Europa helpt door meer bewust te worden van de situatie in Palestina – de bezetting en beperkingen – om de boeren die in de frontlinie staan ​​te ondersteunen. Het zou helpen als Europeanen hun beeld van Palestijnen en mensen in Arabische landen zouden veranderen.’

Bovenal is het van cruciaal belang dat deze jongeren worden erkend als hoofdrolspelers bij het bereiken van klimaatrechtvaardigheid en het vinden van duurzame oplossingen voor milieuproblemen. Europa kan hen ondersteunen door jongeren platforms te bieden om hun mening te geven, hun behoeften te uiten en samen te werken om oplossingen te vinden die deel uitmaken van lokale strategieën. Maha legt uit: ‘Het helpt enorm om activisten een platform te geven om hun stem te laten horen. Degenen een podium te geven die het werk ter plaatse doen. Het is misschien lastig om ze te bereiken, en taal kan een barrière zijn, maar het helpt enorm om ze te laten praten over de uitdagingen en wat ze willen doen.’

Hoewel de jeugdbeweging het meest zichtbaar is in het mondiale noorden, moeten we ook de meest kwetsbare mensen in het mondiale zuiden ondersteunen, waaronder het Midden-Oosten en Noord-Afrika. Het versterken van de stemmen van jongeren in de regio vormt daar een belangrijk onderdeel van.

–

Yara Dowani werkt voor de Om Sleiman Farm in Palestina. Dit landbouwbedrijf werd in 2016 opgericht als een nieuwe manier van verzet vanuit de gemeenschap, geworteld in het snijvlak van maatschappij, economie en ecologie. Het werkt met het model van gemeenschapslandbouw, waarbij gemeenschapsmiddelen worden gezocht om boeren te ondersteunen. De boerderij biedt ook een ruimte voor onderwijs en training over duurzame methodes in de landbouw en de bouw. Om Sleiman Farm is gevestigd in Bil’in, een dorp met een lange traditie van burgerverzet.

Maha Yassin, is junior onderzoeker bij het Planetary Security Initiative (PSI), bij Instituut Clingendael in Den Haag. Haar werk richt zich op het vergroten van het bewustzijn en het bevorderen van actie rond veiligheidsrisico’s gerelateerd aan klimaatverandering in de MENA-regio. Irak is PSI-focusland. Maha draagt ​​er bij aan dialooginitiatieven om lokale belanghebbenden te betrekken. Ze beheert ook de PSI-website en mediakanalen, die fungeren als een kenniscentrum over klimaatveiligheid, beleidsonderzoek en relevante evenementen.

Neeshad Shafi is milieuactivist en pleitbezorger voor sociale verandering. Hij heeft een master in energie- en milieutechnologie en is gevestigd in Doha, Qatar. Hij werd onderscheiden in ’the Apolitical’s List of the World’s 100 Most Influential People in Climate Policy 2019.’ Neeshad is oprichter en directeur van de Arab Youth Climate Movement Qatar.

Een opname van de online discussie vind je op ons YouTube-kanaal.

Ontegenzeggelijk bevat de geschiedenis van de Arabische Lente veel wrange verhalen. Mohamed Bouazizi woonde als gecriminaliseerde fruitverkoper in het Tunesische plaatsje Sidi Bouzid. Pas toen de begin twintiger zichzelf op 17 december 2010 in brand stak, kreeg hij een gezicht en groeide plots uit tot de – tragische – held van de Arabische Lente. Zijn wanhoopsdaad leidde tot massaopstanden die van Tunesië in 2011 oversloegen naar onder andere Egypte en Libië, om acht jaar later ook Soedan (2018) en Algerije (2019) te bereiken. Inmiddels zijn de machthebbers van weleer in deze vijf landen verdreven.

Maar vandaag de dag zitten in mijn straat vlakbij de Tunesische hoofdstad Tunis tientallen mensen uit armoede op kleedjes oude spullen te verkopen. Een paar kilometer verderop vecht Esghaier Chamakh opnieuw tegen een dictatuur, net als Enass Muzamel in Soedan. In Egypte bevroor het autocratische regime van president al-Sisi de bezittingen van Mozn Hassan en legde deze strijdbare feministe een reisverbod op. Vorig jaar januari belandde kunstenaar Djamel Eddine Oulmane na een vreedzame demonstratie in de Algerijnse hoofdstad Algiers met acht anderen in een cel van drie vierkante meter. Tariq Lamlum houdt in de Libische hoofdstad Tripoli rekening met een nieuwe burgeroorlog. Het zijn de harde consequenties van hun deelname in de frontlinie van de Arabische revoluties.

Toch vinden ze alle vijf de opofferingen de moeite waard. Zonder twijfel zouden de actievoerders zó weer de straat op gaan. ‘Het was geen politieke maar sociale revolutie’ zo vertelt de Egyptische Hassan. Lamlum ziet in de Libische hoofdstad Tripoli ‘steeds meer groepen, zoals staatlozen en Imazighen hun rechten opeisen’.  Kunstenaar Oulmane constateert dat de Algerijnse veiligheidsdiensten ‘het zich niet meer kunnen permitteren om op mensen te schieten’.

Terwijl leiders in Noord-Afrika en West-Azië moesten vechten voor hun politieke leven, stond de gevestigde orde ook elders in de wereld op haar grondvesten te schudden. Het wemelt van de analyses over steeds lagere verkiezingsopkomst, politieke versnippering, afnemend vertrouwen in politieke bewegingen en een groeiende populariteit van anti-systeem partijen. De democratie heeft, wereldwijd, betere tijden gehad. Wat betekent dit voor democratieën in spe?

Hoe is de startpositie van politieke partijen in Noord-Afrika? Heeft het onder deze omstandigheden nog wel ‘zin’ om te proberen vanaf nul een democratie op te bouwen? Of had het met een andere strategie heel anders kunnen lopen? Vijf mensenrechtenactivisten over tien jaar sociale en politieke strijd in Noord-Afrika. In dit eerste deel komen de Tunesische Esghaier Chamakh, Mozn Hassan uit Egypte en de Libische Tariq Lamlum aan het woord.

 

Tunesië

President Zine El Abidine Ben Ali (1936- 2019) vluchtte op 14 januari 2011 naar Saoedi-Arabië. In de jaren daarna is gewerkt aan de opbouw van een democratie. Tunesië stond tien jaar lang bekend ‘het enige succes van de Arabische lente’. In de tussentijd is veel gelukt: vrije verkiezingen en democratisch gekozen gemeenteraden, een nieuwe grondwet, en verschillende onafhankelijke toezichthouders. Maar deze basis heeft zich nooit kunnen stabiliseren. Politieke partijen raakten voortdurend met elkaar in conflict, terwijl het met de economie bergafwaarts ging. Eind juli 2021 pleegde de twee jaar daarvoor vrij gekozen president Kais Saied een machtsgreep. Hij schorste het parlement en schrapte de grondwet. Hij regeert alleen nog per decreet. Oppositie wordt door de politie geïntimideerd en er zijn enkele kritische volksvertegenwoordigers en journalisten opgepakt.

Esghaier Chamakh (35) is socioloog. Voor de machtsgreep werkte Chamakh als journalist,  tegenwoordig is hij een van de trekkers van de verzetsverzetsbeweging ‘burgers tegen de staatsgreep’. Hij zat vóór de revolutie van 2011 regelmatig in de cel wegens verzet tegen de dictatuur van Ben Ali, en staat bekend als de jongste politieke gevangene van Tunesië ooit.

Hoe zou je de huidige situatie beschrijven?

‘Alles zit geblokkeerd. We zitten opgescheept met een autocraat die alle macht in handen heeft en dat doet in naam van “het volk”. Saied sloopt alles wat wij in tien jaar hebben opgebouwd. Daarbij is er de economische crisis, die voor de revolutie is begonnen en daarna verergerde. Tunesië was altijd voorloper op terrein van democratie en individuele vrijheden. Nu ligt alles aan diggelen.’

Hoe heeft het zover kunnen komen?

‘Wanhoop en ontgoocheling’. De afgelopen tien jaar waren een aaneenrijging van politieke chaos en conflicten over ideologie. Zo kwam van sociaaleconomische politiek niets terecht. Veel Tunesiërs hebben nooit van de democratie kunnen profiteren. Er was geen strategie, geen programma. Het imago van politici is helemaal geruïneerd, mede dankzij een reeks corruptieschandalen. Dit alles heeft, net als elders in de wereld, geleid tot de opkomst van populisme. Maar Tunesië zit ook nog eens onder de plak van de Golflanden. De Emiraten en Saoedi- Arabië hebben er een strategie van gemaakt democratieën in de regio kapot te maken.’

Had dit met een andere strategie voorkomen kunnen worden?

‘Ja, er zijn verschillende dingen niet goed gegaan’. Na de revolutie is de kliek van het oude regime erin geslaagd het debat te reduceren tot alleen het punt van Ben-Ali en zijn familie. Totaal fout, wij zitten vast aan een heel systeem! Maar wij, de revolutionairen, konden daar niet tegenop. Het snelle vertrek van Ben-Ali kwam als een totale verassing. Wij waren nergens op voorbereid. Ten tweede was de groep revolutionairen veel te divers en niet gestructureerd. Het ging in eerste instantie vooral om sociaaleconomische verbeteringen.’

Welke weg heb je persoonlijke afgelegd?

‘Vrijheid staat voor mij op nummer één. Al vóór de revolutie richtte ik mij daarom op bevrijding van de dictatuur van Ben-Ali. Na 14 januari 2011 dacht ik: nu kan ik mijzelf op sociaaleconomische rechten gaan concentreren. Het economisch model van Tunesië moet volledig op de schop. Nu ben ik helaas weer terug bij af. Straks, als de vrijheid weer bevochten is, pak ik de strijd voor sociaaleconomische rechten weer op.’

Wat is het verschil in strategie tussen de huidige beweging tegen de staatsgreep en die van het verzet tegen de dictatuur van vóór 2011?

‘Die strategie passen wij, net als voor de revolutie, elke dag aan.’

‘De nieuwe generatie beschouwt vrijheid als vanzelfsprekend. Maar dat is het niet! Nergens.’

Hoe kan het toch dat Tunesische maatschappelijke organisaties, die na 2011 juist zo tot bloei zijn gekomen, zich altijd buiten de politiek hebben gehouden?

‘Dat is een complex verhaal. Ten eerste hebben politici een slecht imago. Voor 2011 bestond “politiek” niet. Daarnaast: het ontwikkelen van politiek bewustzijn kost heel veel tijd. Wij zaten in een overgangssituatie naar een nieuwe generatie met een eigen agenda en politieke houding. Ook hadden we te kampen met een slechte invalshoek. Het oude regime zette haar macht in om het beeld van de revolutie, democratie en vrijheid volledig zwart te maken. Mensen zagen vrouwen in niqab, mannen met baarden en mensen die nonsens uitkraamden. Vergeet ook generatie Z niet. De nieuwe generatie zit de hele dag online, zien de hele wereld en denken heel anders. Zij beschouwen vrijheid als vanzelfsprekend. Maar dat is het niet! Nergens.’

Hoe nu verder? Hoe kan, als president Kais Saied vertrokken is, een nieuwe terugkeer naar de dictatuur voorkomen worden?

‘Gaten dichten. Bijvoorbeeld door een Constitutioneel Hof te creëren, die Saied juist heeft tegengehouden. Wij moeten mechanismen inrichten die de democratie en de rechtsstaat beschermen.’

 

Egypte

Ruim drie weken durende massaprotesten maakten op 11 februari 2011 een einde aan het bewind van autocraat Hosni Mubarak (1928-2020) Iets meer dan een jaar later won president Mohamed Morsi van de moslimbroeders de eerste vrije verkiezingen. Morsi werd op zijn beurt in 2013 afgezet door generaal Abdel Fattah al-Sisi. Sindsdien is Egypte weer een dictatuur.

Mozn Hassan (42) is oprichter van het Nazra centrum voor feministische studies. Ze won verschillende mensenrechtenprijzen. Na een lang juridisch proces kreeg Hassan in oktober 2021 gelijk in een beroepsprocedure tegen een reisverbod en de bevriezing van haar bezittingen wegens vermeende schending van het ontvangen van het verbod op het buitenlandse financiering.

Je hebt jouw organisatie opgericht in 2007, vier jaar voor de revolutie. Wat was dat voor tijd?

‘Het was een tijd vol veranderingen. Er leek een kentering op gang te zijn gekomen. Steeds meer mensen begonnen met bloggen. Met Nazra wilde ik het feminisme zelf handen en voeten geven. De Egyptische staat had het zich toegeëigend en gebruikte het voor eigen politiek gewin, nu doet al-Sisi hetzelfde, al is er in de tussentijd veel veranderd.’

Wat herinner je van de opstanden in 2011? Zag je iets aankomen?

Ik voelde dat er iets ging veranderen, al wist ik natuurlijk niet precies hoe en wat. Na de val van Ben-Ali in Tunesië dachten wij: misschien is dat hier ook mogelijk. Het waren heel bijzondere dagen. De sfeer was goed. Maar als feministe voer je altijd een dubbele strijd: tegen de dominantie van mannen én tegen de dictatuur. Achteraf denk ik dat wij die feministische invalshoek steviger hadden moeten neerzetten.’

Sinds 2013 is Egypte weer een dictatuur. Toch noem je wat er in 2011 plaats vond een ‘revolutie’, waarom?

‘Ik kijk naar wat er in samenleving is gebeurd. Het Egypte van 2011 is niet te vergelijken met het Egypte van 2021. Individuele vrijheden staan op de agenda, er zijn talrijke maatschappelijke organisaties en netwerken bijgekomen. Ons land heeft nu een LGBT- beweging. De wetgeving op het gebied van seksueel geweld is veel strenger geworden, en er kwam een wet om de identiteit te beschermen van vrouwen die aangifte doen van seksuele intimidatie of aanranding. Vóór de revolutie was dat allemaal onvoorstelbaar.’

Had het met een andere strategie anders kunnen lopen?

‘Zeker! Maar het probleem is dat wij geen veilige ruimte hebben om over strategieën en tactieken na te denken. Er wordt voortdurend jacht gemaakt op activisten en maatschappelijke organisaties, dat maakt reflectie en strategie wijzingen een onmogelijke opdracht.’

Hoe heeft de revolutie jouw persoonlijke leven beïnvloed?

‘Na 2011 is alles veranderd. Ik word bedreigd, ben vrienden verloren. Justitie legde een reisverbod op en bevroor mijn bezittingen. Het leven is zwaar, af en toe kan ik niet meer. Maar het activisme heb ik van mijn moeder geërfd. Het zit in mijn genen, en ik ben het aan haar verplicht door te gaan.’

‘Ons land heeft nu een LGBT- beweging & de wetgeving op het gebied van seksueel geweld is veel strenger geworden. Vóór de revolutie was dat allemaal onvoorstelbaar.’

Hoe kijken mensen in Egypte nu tegen instituties en politieke partijen aan?

‘Daar kan ik weinig over zeggen omdat, zeker in Egypte, alle cijfers gemanipuleerd worden. Maar je ziet wel dat de nieuwe generatie organisaties andere vormen kiezen. Er is veel meer diversiteit.’

Waarom denk je dat het zo moeilijk is om in deze regio, Noord-Afrika/ West Azië een democratie op te bouwen?

‘De structuren zijn heel diep geworteld. Maar de blik is te beperkt, de internationale gemeenschap heeft de neiging zich blind te staren op de politiek. Je moet de ontwikkelingen in een breder perspectief zien, en ook sociale veranderingen mee nemen.’

Wat zijn je verwachtingen van de toekomst op middellange en op lange termijn?

‘Voor de korte termijn ben ik niet optimistisch. Ik geloof niet dat er veel gaat veranderen. Maar voor de langere termijn wel. De nieuwe generatie is anders.’

 

Libië

De opstand in Libië begon in februari 2011 en eindigde in oktober 2011 met de moord op kolonel Muamar Khadafi (1942-2011). In maart 2011 greep de NATO in. Een eerste poging om een democratie op te bouwen leidde in mei 2014 tot een ingewikkeld geopolitiek conflict.  Het olierijke land viel uiteen in een westelijk deel, geleid door een door de Verenigde Naties erkende regering, en een oostelijk deel dat in handen kwam van krijgsheer Khalifa Haftar. Haftar kon rekenen op steun van onder andere de Emiraten, Saoedi-Arabië en Frankrijk. Beide kampen gingen in oktober 2020 akkoord met een door de Verenigde Naties geïnitieerd vredesproces.  Sinds maart 2021 heeft Libië weer één interim-regering. Voor 24 december 2021 staan nieuwe presidentsverkiezingen gepland.  Tariq Lamlum is 37 jaar oud en oprichter van BElaady, een organisatie die zich inzet voor de rechten van migranten. Lamlum zat in 2011 in Benghazi, de stad waar de opstanden begonnen en die als eerste van Khadafi bevrijd raakte.

Hoe zagen de dagen vóór de opstand eruit?

‘De situatie was stabiel. Veel mensen voelden zich ontevreden over de kwaliteit van het onderwijs en zorg. Mensen gingen naar Tunis om betere medische zorg te krijgen. Maar opstanden had ik nooit verwacht, ook niet na de opstanden in Egypte en Tunesië, en de oproepen tot protest op internet. Tot op de dag dat het begon dacht ik: dit is bij ons niet mogelijk. Het systeem is onwankelbaar. Hoewel mijn moeder het er niet mee eens was ging besloot ik mee te doen. “Mam, als mensen op straat doodgaan moet ik iets doen.”‘

Wat was het doel?

‘Er waren er verschillende. De meeste mensen wilden betere economische omstandigheden, maar de elite vocht voor een democratie. Ik wilde een beter politiek systeem, ik kom uit een familie van politiek activisten. Eerst deed ik niet mee, maar toen Khadafi de demonstranten de oorlog verklaarde kon ik niet meer thuisblijven.’

Hoe zag de strategie eruit?

In die tijd was er niet echt een strategie.  Advocaten en schrijvers waren de aanvoerders. Ik herinner mij vooral de woede, mede door de doden die er vielen. En er brak al snel strijd uit tussen verschillende groepen.’

En hoe was die periode na de bevrijding?

‘Toen Khadafi weg was, ontstond er een andere sfeer. In hotels vonden bijeenkomsten plaats. De eerste politieke partij werd opgericht, er ontstonden organisaties, nieuwe kranten en tijdschriften. De vraag was: hoe kunnen wij vakbonden oprichten? En hoe politieke partijen? Ik had gemixte gevoelens over de sfeer waarin dit allemaal gebeurde. Er waren veel vrijwilligers en onderlinge solidariteit. We maakten ons zorgen over de oorlog in de rest van het land, iedereen wilde een steentje bijdragen.’

Hoe beoordeel je het ingrijpen van de NAVO?

‘Weinig mensen hadden wapens, maar Khadafi gooide bommen. Iedereen was verschrikkelijk bang. Wij waren blij dat er ingegrepen werd, ik ook. Ik hoopte dat het zou stoppen. De revolutie verliep in fasen. Pas nu zijn wij toe aan reflectie en kunnen we terugkijken op de consequenties van het ingrijpen en de slachtoffers.’

Hoe kun je de burgeroorlog uitleggen?

‘Tijdens de verkiezingscampagne van 2012 waren er al signalen dat het misging. Veel politieke partijen werden gesteund door gewapende groepen. Ik denk dat het “normaal” is. Ieder ander land, in dezelfde situatie, waar zoveel landen geopolitiek belang bij hebben, en wapens, zou in een dergelijke situatie vervallen. Aan de andere kant, als de internationale gemeenschap eensgezind was geweest, en een duidelijke visie had gehad, had het heel anders kunnen lopen.’

‘De oorlog en het geweld maakte dat ik in contact kwam met de zachte kant van mijzelf. Ik wilde ik iets tegenover het geweld stellen.’

Hoe is de samenleving veranderd?

‘Er is meer verdeeldheid, meer criminaliteit. Ook de kwaliteit van overheidsvoorzieningen is achteruit gegaan. Dit veroorzaakte nieuwe problemen. Allerlei meningsverschillen en conflicten die onder Khadafi verdrongen werden, kwamen bovendrijven. Ook private mediabedrijven voedde dit omdat zij elk een bepaald kamp steunden. Positief is dat individuele vrijheden en mensenrechten op de agenda kwamen. Mensen gingen ruimte claimen om te zijn wie ze zijn, minderheden en bijvoorbeeld ook staatlozen. Ze laten van zich horen.’

Wat is er voor jouw persoonlijk veranderd?

‘De oorlog en het geweld maakte dat ik in contact kwam met de zachte kant van mijzelf. Ik wilde ik iets tegenover het geweld stellen. Ik ging mij inzetten voor migranten door de geschiedenis van mijn zusje, die in 2000 gedwongen werd te vluchten. Wat zij moest meemaken, haar kwetsbaarheid in Europa, heeft mij diep geraakt.’

Als je nieuwe organisaties vergelijkt met organisaties van voor de opstanden, wat valt je dan op?

‘Voorheen was er geen strategie. Maar de nieuwe generatie organisaties heeft een visie, een strategie en zijn beter georganiseerd. Vastberaden. Ondanks geweld, moorden en onderdrukking gaan ze door. Ik ben trots daar deel van uit te maken. Voor politieke partijen is het een heel ander verhaal. Onder Khadafi waren alle politieke partijen verboden, er was een totale leegte. Humanitaire organisaties bestonden toen wel al. Daardoor hebben politieke partijen een heel slecht imago in Libië. In de schoolboeken van voor 2011 stond dat politieke partijen “landverraders” waren. Dat beeld krijg je er niet zomaar uit.’

Waarom denk je dat het zo moeilijk is om in deze regio, Noord-Afrika/ West Azië een democratie op te bouwen?

‘Dat heeft een lange geschiedenis, de meeste landen in de regio hebben een koloniaal verleden. Dat heeft nog steeds consequenties. Ook onder Khadaffi werkte die afhankelijkheid door, en tot op de dag van vandaag zijn zie je de sporen ervan. Wij hebben nog te weinig tijd gehad om een omgeving te creëren voor de democratie. In ieder geval geloven mensen nu dat niemand in zijn eentje kan regeren.’

Wat moeten partijen in Libië doen om het vertrouwen terug te winnen?

‘Zij moeten in algemeen belang gaan denken. Zij zijn nu alleen nog gericht op zichzelf en hun eigen doelgroepen. Als zij gaan denken in programma’s, strategieën dat zou ontzettend helpen.’

Dit artikel is mede mogelijk gemaakt door een werkbeurs van Het Steunfonds Freelance Journalisten.

Begin oktober vertoefde Frans Timmermans, vicevoorzitter van de Europese Commissie, een aantal dagen in de Egyptische hoofdstad Caïro. Timmermans was daar samen met onder meer Christian Berger, EU-ambassadeur in Egypte, te zien bij de grootste toeristische trekpleister van het land. Wie in Egypte is kan een bezoekje aan de piramides namelijk niet aan zich voorbij laten gaan.

Dat neemt niet weg dat Timmermans voornamelijk in Cairo was voor serieuze zaken. De voortrekker van de Europese Green Deal woonde een conferentie over milieu en klimaatactie bij. Daarnaast sprak hij met de Egyptische minister van milieu en ging hij samen met de Egyptische minister voor internationale samenwerking ondergronds voor een bezoek aan een nieuw metrostation dat werd gefinancierd met EU-geld.

Opmerkelijk aan Timmermans’ bezoek was een uitspraak die hij deed in een interview voor Sky News Arabia. Timmermans gaf aan dat ‘Egypte heeft laten zien een echte leider te zijn op het gebied van ontwikkeling en duurzaamheid’. Lovende woorden dus over het land waar president Abdel Fattah Al-Sisi de teugels strak in handen heeft. Maar is Egypte echt zo’n leider op dit vlak? En is het wel verstandig om dit soort uitspraken te doen over een dictatoriaal regime?

 

Een nieuw begrip

Op het gebied van duurzaamheid gebeurt er wel degelijk wat in Egypte, maar voor de doorsnee Egyptenaar heeft het in het dagelijks leven geen prioriteit. ‘Duurzaamheid is voor veel mensen hier een nieuw begrip’, zegt Hossam Emam, medeoprichter van jongerenorganisatie LCOY Egypt. De missie van LCOY (Local Conference Of Youth) is het samenbrengen van jongeren in Egypte om klimaat- en milieu gerelateerde onderwerpen te bespreken. ‘Omdat duurzaamheid zo’n nieuw begrip is in Egypte, proberen we er meer aandacht voor te vragen.’ Dat duurzaamheid iets is waar nog maar weinig Egyptenaren warm voor lopen merkt ook Egypte-correspondent Eduard Cousin: ‘Het is echt de bewuste elite die daar mee bezig is.’

De Egyptische overheid zit niet stil als het gaat om duurzaamheid. ‘De overheid heeft verschillende projecten op het gebied van duurzaamheid en milieu,’ zegt Emam. Als voorbeeld noemt hij de ontwikkeling van het transport in Egypt. ‘Er is een aantal grote projecten. Er wordt een monorail aangelegd. Die is elektrisch en is dus beter voor de luchtkwaliteit. Ook wordt er gewerkt aan een hogesnelheidstrein, wordt de metro in Caïro uitgebreid en neemt het aantal elektrische bussen toe.’

Scepsis

Dat er wat gebeurt in Egypte als het gaat om duurzaamheid ontkent Cousin niet, maar toch is hij sceptisch. ‘Ze hebben een enorm zonnepark gebouwd. Het grootste ter wereld. Dat is natuurlijk top. Het is alleen jammer dat Egypte ook drie gigantische gascentrales gebouwd heeft.’

Ook zet Cousin zijn vraagtekens bij de ontwikkeling van het transport in Egypte. ‘Hartstikke goed dat de metro wordt uitgebreid. Het is alleen een project dat om de haverklap stilligt, omdat Egypte niet meer betaalt aan het bedrijf dat aan de metro werkt en daardoor op een gegeven moment stopt met het project. Timmermans bezoekt dan die metro, maar dat er jaren over gedaan wordt om die aan te leggen wordt hem niet verteld.’

Volgens Cousin ligt de prioriteit van het regime ook helemaal niet bij de aanleg van een duurzame metro. ‘Er worden gigantisch veel wegen aangelegd. Dat gaat allemaal ten koste van groen. Groene lanen worden omgegooid en er komen fly-overs overheen. Snelwegen gaan bijna door huizen heen en kunnen letterlijk vanaf balkons worden aangeraakt. Een groene strook in de Caireense wijk Maadi wordt omgetoverd tot een grote snelweg. Is het duurzaam om zoveel nieuwe wegen te bouwen ten koste van heel veel groen? Lijkt me niet.’

 

Steden in de woestijn

Daarnaast stampt Egypte volledige steden uit de grond in de woestijn. Er moeten wegen worden aangelegd om de nieuwe steden bereikbaar te maken en er moet water naar de steden versleept worden om ze leefbaar te maken. Allebei verre van duurzaam. ‘Ik snap dat je niet nog meer vruchtbare landbouwgrond wil volbouwen voor woonruimte en dat je dus in de woestijn wil bouwen, maar het gaat in die nieuwe steden helemaal niet om woonruimte voor de gewone Egyptenaar. Het gaat om villawijken, ministeries, sportstadions, businessdistricten en misschien een klein beetje sociale huur voor wat werkers,’ aldus Cousin.

Volgens hem zou de Egyptische overheid een stuk duurzamer handelen wanneer ze de huidige huurstructuren zouden aanpakken. ‘Er is een enorme bouwwoede, terwijl er ontzettend veel leeg staat in Caïro en op andere plekken. De huurmarkt in Egypte zit namelijk heel moeilijk in elkaar. Er zijn oude huurcontracten waardoor je bijna gratis kunt wonen. Als mensen met zo’n oud huurcontract gaan verhuizen zeggen ze zo’n oud contract nooit op. Hierdoor staat er veel leeg en is er gigantisch veel vervallen. Dus als je echt duurzaam wilt zijn kun je beter dit aanpakken dan buiten de stad een volledig nieuwe wijk bouwen.’

Naast dat Cousin twijfelt aan de effectiviteit van het Egyptische beleid denkt hij ook dat de Egyptische regering niet per se tot actie overgaat omdat ze zelf de gevolgen van klimaatverandering merken. ‘Het is voor hen strategisch gewoon heel prettig. Ze kunnen er goede sier mee maken in Europa en er geld voor krijgen. Als het regime ergens belang bij heeft doen ze het.’

Emam is inschikkelijker, maar ziet ook ruimte voor verbeteringen. ‘We doen het al beter dan in het verleden, maar ik denk dat we nog beter kunnen. We hebben hier alleen wel middelen voor nodig en die zijn beperkt. We zitten namelijk in een moeilijke situatie sinds de revolutie’, zegt hij. ‘Egypte moet haar economie opbouwen. Iets als infrastructuur is hiervoor enorm belangrijk en daarom de grootste focus van de overheid.’

De uitspraak van Timmermans liet al zien dat de Europese Commissie positief is over het duurzaamheidsbeleid van Egypte. In een schriftelijke reactie aan Het Grote Midden Oosten Platform liet de Europese Commissie weten dat Egypte de afgelopen jaren belangrijke stappen heeft gezet op het gebied van klimaatactie, milieu en energie. De uitgifte van de eerste groene staatsobligaties in de MENA-regio, investeringen in hernieuwbare energiebronnen en ambitieuze doelstellingen op dit gebied zouden hier voorbeelden van zijn. Volgens de Europese Commissie maakt dit Egypte één van de koplopers op het gebied van klimaatactie in het Midden-Oosten.

Daarnaast zegt de Europese Commissie internationale partners zoals Egypte nodig te hebben om de opwarming van de aarde te beperken tot 1,5°C. Egypte zou veel potentie hebben om klimaatverandering tegen te gaan, vooral in de energie-, industrie- en transportsector. Iets waar wel structurele transformaties voor nodig zijn.

 

Egypte als voorbeeld?

Cousin denkt dat de uitspraken van Timmermans en de Europese Commissie niet alleen te maken hebben met het tegengaan van klimaatverandering. Volgens hem gaat er veel meer schuil achter deze uitspraken. ‘Je ziet sowieso dat leiders uit Europa enorm positief zijn over Egypte. Ik denk dat dit te maken heeft met dat Europa Egypte ziet als iets levensgevaarlijks met honderd miljoen mensen en een enorm migratiepotentieel. Op dit moment migreren er niet veel mensen. Dit komt deels doordat er geen oorlog is in het Egypte en het er redelijk stabiel is, maar vooral doordat Egypte gewoon heel goed de grenzen dicht houdt. Maar als hier iets misgaat kan er opeens weer een vluchtelingencrisis ontstaan.’ Iets waar de EU bang voor is.

‘Wat ik van diplomaten hoor is dat Europese landen wel wat harder zouden willen optreden als het om mensenrechten gaat. Egypte blijft toch een beetje een ongemakkelijke partner die mensen executeert en alle vrijheden keihard onderdrukt, maar dat de angst voor migratie daarvoor een te grote rol speelt,’ aldus Cousin.

‘Veel Europese leiders hebben nu zoiets van: het regime houdt het redelijk stabiel in Egypte, dus moeten we daar maar mee dealen. En voor Europa betekent dat dan blijkbaar enorm slijmen. Het is een schaamteloze tactiek.’ Volgens Cousin is dit natuurlijk waanzin. ‘Toen de revolutie tegen president Mubarak uitbrak, viel iedereen in Europa over elkaar heen: hoe hebben wij zo’n repressieve dictator dertig jaar lang kunnen ondersteunen onder het mom van stabiliteit? De bevolking heeft er zo onder geleden. En nu doe je dus precies hetzelfde met een nog veel brutere dictator.’

Cousin begrijpt zelf ook wel dat er angst is voor migratie en dat Europa Egypte te vriend moet houden, maar vindt het zeker niet nodig dat Timmermans zegt dat Egypte een ware leider is op het gebied van duurzaamheid en ontwikkeling. ‘Je kunt met een land zakendoen en goede relaties onderhouden, zonder onware uitspraken te doen over hoe geweldig ze zijn. Op deze manier steunt Timmermans alleen maar de propagandamachine van een militaire dictator. Dit soort uitspraken worden namelijk gebruikt door de Egyptische media om te laten zien hoe geweldig Europa Egypte vindt.’

Cousin vindt het dan ook kwalijk dat de EU-delegatie in Egypte ervoor kiest om enkel de lovende quote van Timmermans de wereld in te sturen via hun Twitterpagina. ‘Alsof ze willen dat iedereen ziet hoe geweldig wij als EU Egypte vinden. Is dat echt wat je wilt doen? Je moet samenwerken, maar wil je echt uitdragen dat je ze fantastisch vindt?’

In 2019 zijn we gestart met het project Green MENA Network. We hadden gemerkt dat duurzame actoren in de MENA-landen herhaaldelijk over het hoofd worden gezien en vaak niet worden uitgenodigd om deel te nemen aan wereldwijde discussies over klimaat en duurzaamheid. We brachten meer dan 550 groene NGO’s, onderzoekers, bedrijven en activisten in kaart die actief zijn in de regio van Irak tot Marokko. Tijdens gezamenlijke activiteiten leerden we over hun prioriteiten en behoeften. Daarnaast heeft onze partner, het Arab Reform Initiative, diepgaand onderzoek gedaan naar klimaat en milieu in de MENA-regio, en hoe die thematiek zich verhoudt tot Europees beleid. Op basis van de gecombineerde expertise en prioriteiten van kleinere en grotere lokale actoren, voelen we ons verplicht om een ​​dringende oproep te doen aan de Europese Commissie en Europese belanghebbenden.

De Europese Commissie heeft onlangs een Europese Green Deal voorgesteld, die de blauwdruk vormt voor een transformatie van de Europese economie en samenleving. De Green Deal werd in 2019 door de Commissie gepresenteerd en werd positief ontvangen door het Europees Parlement.

Wij zeggen: HET IS NOODZAKELIJK OM DEZE TE KOPPELEN AAN EEN GROENE AGENDA VOOR DE BUURREGIO VAN EUROPA

Gelet op de historische en huidige banden van de EU met de MENA-landen, de nabijheid van Europa en de enorme impact die Europa’s transitie zal hebben op de MENA-regio, is het duidelijk dat de EU de groene agenda niet los kan zien van de MENA. Om het belang van een green deal voor onze buren te begrijpen, hoeft men alleen maar te kijken naar de gigantische milieu-uitdagingen waarmee de regio wordt geconfronteerd.

In deze whitepaper (klik op de afbeelding hieronder of op deze link) leest u waarom het cruciaal is dat Europa zijn groene agenda koppelt aan de buurregio en hoe het een leefbare en duurzame toekomst in de MENA-landen kan ondersteunen.

In 2019, we initiated the Green MENA Network project. We had noticed that sustainable actors in the MENA-countries are repeatedly overlooked and are often not invited to take part in global discussions on climate and sustainability. We mapped more than 550 green NGOs, researchers, companies and activists active in the region from Iraq to Morocco. During collaborative activities, we learned about their agenda and needs. Moreover, our partner the Arab Reform Initiative did in-depth research on the topic and how it relates to European policies. Based on the combined expertise and priorities of smaller and bigger local actors, we feel obliged to make an urgent call to the EU Commission and European stakeholders.

The European Commission recently proposed a European Green Deal, which sets the blueprint for a transformational change of the European economy and its society. It was presented by the Commission in 2019 and was positively received by the European Parliament.

We say: LINKING TO A GREEN AGENDA FOR EUROPE’S NEIGHBORING MENA-REGION IS NECESSARY.

Taking into consideration the EU’s historic and current ties with the MENA-countries, its proximity to Europe, and the tremendous impact Europe’s transition will have on the MENA-region, it is evident that the EU needs to consider the MENA’s green agenda next to the EU Green Deal. In order to understand the critical importance of a green deal for the MENA-region, one only has to consider the environmental challenges the region is facing.

In this white paper (accessible by clicking on the image below or via this link), you read why it is crucial that Europe links its green agenda to the neighbouring region, and how it can support a livable and sustainable future in the MENA-countries.

 

Eén uit duizenden

Het Middellandsezeegebied telt 290 boomsoorten, tegenover 135 voor niet-mediterraan Europa. We zijn getuige van escalerende branden zoals die in 100 of 1000 jaar niet zijn voorgekomen. Ze kosten mensenlevens en bedreigen de mediterrane biodiversiteit. Ingeklemd tussen drie enorme landmassa’s, Azië, Europa en Afrika, zijn de zee en aangrenzende regio’s erg kwetsbaar. Hoewel klimaatverandering de hele wereld raakt, is de temperatuur rond de Middellandse Zee twintig procent sneller gestegen dan in de rest van de wereld.

In de nabije toekomst zal 64 procent van de niet-geïrrigeerde planten verdwijnen en 71 procent van de geïrrigeerde planten zal verloren gaan door tekort aan zoet water. Voor het Midden-Oosten is de anderhalve graad temperatuurstijging een gepasseerd station, en het droge seizoen kan er zeven of acht maanden duren. De dagen dat de temperatuur er boven de 50 graden uitkomt nemen al toe in de regio, terwijl er een afname is van regenachtige dagen en van sneeuwlagen op bergen, zoals in Libanon. Als de regio te maken krijgt met een stijging van twee graden, zou 87 procent van de bossen verloren gaan aan bosbranden.

Afrikaanse ceders

Deze crisis leert ons ook nieuwe feiten over het Middellandse Zeegebied, bijvoorbeeld het feit dat er inheemse cederbomen zijn in Noord-Afrika. Atlascederbossen in Algerije behoren tot de belangrijkste en meest vitale delen van het ecologische erfgoed van het land. “The Cedar Tree Association” is opgericht door jonge Algerijnen uit diverse professionele achtergronden, van gezondheidswerkers, journalisten, advocaten, tot architecten. De ceder van de Atlas (“Cedrus Atlantica” in het Latijn, “Al-Arz” in het Arabisch, “Idhguel” in Amazigh of Berbers), kan wel vijftig meter hoog worden, en kan verschillende eeuwen leven, groeiend op bergen van 1500 tot wel 2500 meter hoog. De opwarming van de aarde en de enorme branden vormen een grote bedreiging voor de cederbossen, waardoor ze ​​op het punt van uitsterven staan.

Er zit nog een andere kant aan dit verhaal: in het noorden van Afrika zijn bossen het thuis en het spirituele thuisland van de inheemse bevolking. Bosbranden vernietigen veel meer dan materie of zelfs mensenlevens; voor de Amazigh-bevolking is dit een verbranding van hun culturele, historische erfgoed en voorouderlijk huis. Dergelijk verlies, dat door regeringen wordt gezien als nog weer een gebied dat verloren gaat door natuurbranden, veroorzaakt dus niet alleen ecologische schade, maar ook culturele en sociale schade die samenlevingen kan polariseren en nieuwe spanningen kan veroorzaken. Het voorkomen van bosbranden van deze bossen van inheemse volkeren helpt landen dus óók om politieke en sociale harmonie te waarborgen.

In het land dat een cederboom heeft op zijn vlag, Libanon, hebben bosbranden de afgelopen drie jaar gewoed in hoge bergen waar 800 jaar oude bomen groeien. Op deze hoogtes valt sowieso nauwelijks meer sneeuw, maar dat er ook bosbranden toeslaan is nieuw. Bossen met bomen van meer dan 500 jaar oud kunnen binnen enkele uren verbranden. Libanon heeft nu ongeveer de helft van het jaar te maken met branden. Grote bosbranden ontstaan in Libanon ontstaan bij al zodra de temperatuur twee graden hoger is dan normaal, in combinatie met een lage luchtvochtigheid. De gemiddelde duur van branden wordt ook langer, soms tot wel 150 dagen.

 

Tachtig procent van de branden in Libanon wordt onbedoeld veroorzaakt door nalatige mensen, zoals boeren die hun land ontruimen op de goedkoopste manier, met vuur. Of door kampvuren of andere recreatieve activiteiten die uit de hand lopen. Andere problemen zijn het verbranden van afval op grote stortplaatsen in de omgeving van bossen, en de nabijheid van steden die zich uitstrekken tot vlakbij of zelfs in bossen, zonder een goede bufferzone. Nadat er vijftien jaar bewust was gewerkt aan herbebossing, vernietigde in 2019 een reeks branden meer dan 3000 hectare bos en vernietigde het werk van anderhalf decennium in een paar uur tijd.

In 2021 kwamen in Algerije 90 mensen om het leven door bosbranden. Het land heeft te maken met gemiddeld 1.500 branden die jaarlijks 35.000 hectare beslaan en de laatste jaren neemt het aantal grote branden enorm toe. De schatting in Algerije is dat 30 procent van de branden een natuurlijke oorzaak heeft of onbedoeld is ontstaan, ​​en dat 70 procent is veroorzaakt door brandstichting. Politieke brandstichting wordt gebruikt als een manier om zich te verzetten tegen de regering of bepaalde machthebbers, maar leidt uiteindelijk tot veel meer permanente schade. Algerije heeft zijn wetten gewijzigd. Op het onopzettelijk veroorzaken van brand staat nu tien jaar gevangenisstraf. Voor brandstichting kan de doodstraf worden gegeven.

Hulp van voorouders

Om oplossingen te vinden, moeten we de oorzaken van deze veranderingen begrijpen. Laten we er een paar bekijken. De landbouwrevolutie 13 duizend jaar geleden begon in de Vruchtbare Halve Maan en verspreidde zich van daaruit naar de wereld om die voorgoed te veranderen. De Middellandsezeekusten zijn de laatste duizend jaar uitgebreid gecultiveerd. Waar planten en bossen zijn, zijn branden. Bosbranden zijn een oud fenomeen, ze ontstaan ​​door blikseminslag of andere natuurlijke oorzaken, maar hun aantal, de grootte van de brandende gebieden, de lengte van hun duur en de patronen van hoe ze zich verspreiden, zijn veranderd.

Beperkte en kleine branden werden gebruikt om de bodem te verrijken en te vernieuwen. Grote en aanhoudende bosbranden veroorzaken verwoestijning, verlies aan biodiversiteit, erosies en overstromingen. De branden en de berichtgeving daarover maken het toerisme kapot dat is gebaseerd op mooi weer, rijke natuur en de geschiedenis van het land.

Landbouw en toerisme zullen nooit meer hetzelfde zijn. Het verlies van banen en huizen leidt tot ontvolking en vergroot de economische kloof tussen burgers, wat weer bijdraagt ​​aan sociale onrust, destabilisatie van de regio en aan noodgedwongen migratie. Voor goede cultivatie van het land is het nodig dat dit het hele jaar door wordt bewoond en onderhouden. Door droog hout te verzamelen om op te koken worden bossen en leeg land ontdaan van los kreupelhout. Grazende dieren deden 365 dagen per jaar hun werk, en zo was er niet veel meer om te verbranden. Tegenwoordig zijn het platteland, de dorpen en het platteland meer en meer ontvolkt.

Snelle verstedelijking speelt een cruciale rol in het begrijpen van deze situatie. Steden zijn belangrijker dan natiestaten in het vormgeven van de wereld. Terwijl wereldwijd het stedelijke oppervlak slechts 3 procent van al het land beslaat, zal in 2050 naar schatting ongeveer 70 procent van de wereldbevolking in steden wonen. Klimaatverandering dwingt meer mensen van het platteland naar de steden te trekken. Daardoor zijn gigantische stukken land die voorheen werden bevolkt, bewerkt en begraasd door dieren, nu leeg zijn of enkel worden bewoond door een paar vergrijzende mensen. Dit heeft een ideale setting gecreëerd voor veelvuldige en immense ketens van bosbranden. De staat Californië heeft herders ingehuurd om met hun kudden het land te laten begrazen en Portugal is het eerste Europese land dat van landbeheer een prioriteit maakte. Stedenbouwplanners, nationale en regionale planningsdeskundigen moeten hierbij worden betrokken, zich creatief opstellen en zich misschien laten adviseren door onze voorouders en hun methodes.

Vliegtuigen, bomen of wetten

Technologie is belangrijk voor nieuwe oplossingen, maar dat is niet altijd het geval. Griekenland investeerde 1,7 miljard euro in blusvliegtuigen, maar slechts 20 miljoen euro in preventie. Op het moment dat de vliegtuigen nodig waren, konden ze niet worden gebruikt omdat de golven in de zee te hoog waren om water uit te halen. Algerije huurde helikopters van de EU en kocht vier vliegtuigen van Rusland om de branden te blussen. Libanon vroeg om steun van Cyprus en Egypte. Branden zijn een strategische internationale kwestie geworden van onderlinge afhankelijkheid in het Midden-Oosten, Noord-Afrika en Zuid-Europa.

Naast het kopen van blusvliegtuigen, is er ook het goede oude boomplanten. Het planten van bomen en herbebossing is belangrijk, maar de hoeveelheid bomen alleen helpt niet noodzakelijkerwijs bij herstel. Zo zijn er bomen die ervoor zorgen dat branden zich makkelijk verspreiden. De soorten bomen, waar ze staan, hoeveel het er zijn en hoe dicht ze op elkaar staan, zijn allemaal cruciale elementen om het evenwicht en de diversiteit te behouden en de branden te beheersen. Brandende dennenappels en naalden kunnen zelfs een paar honderd meter met de wind meevliegen, waardoor een keten van vuren ontstaat. Dit betekent dat de afstanden tussen gebieden groter moeten zijn dan bijvoorbeeld wegen. Het plannen van bossen met een lagere dichtheid ondersteunt ook betere irrigatie en helpt bomen sneller en sterker te groeien met meer ruimte en licht, terwijl grote branden worden voorkomen. Stads- en regioplanning moeten dan ook samengaan met een caleidoscoop van soorten gronden en bomen die op verschillende manieren worden gebruikt, naast het creëren van bufferzones en het afbranden van gecontroleerde gebieden in de winter als dat nodig is.

Dan zijn er wetten gemaakt om bosbranden te voorkomen en te helpen. De Libanese staat heeft sinds 1949 uitstekende wetten om bossen te beschermen, maar deze worden niet uitgevoerd en er is geen nationaal preventieprogramma in het land. Het is cruciaal om een nationale strategie te hebben waarin de verschillende partners en hun rollen op nationaal en lokaal niveau worden gespecificeerd. Er is financiering en coördinatie nodig voor de uitvoering van de strategie. Wachten tot er brand is, is duurder en zeer moeilijk te beheersen. Met alle verschillende facetten die bijdragen aan natuurbranden, is een holistische preventieve strategie nodig.

Er is een plan

In Libanon is een risicoanalyse gemaakt van natuurbranden op basis van milieu-, geofysische en sociaal-economische aspecten, door het Land and Natural Resources Programme van het Institute of the Environment van de Universiteit van Balamand. Op basis daarvan zijn er suggesties voor brandpreventie opgesteld en openbaar gemaakt. De analyse bracht risicogebieden in kaart waar gemiddeld 92 procent van de bosbranden plaatsvond. Het bood ook een plan voor preventie, respons en herstel. Meer specifiek werd een online tool ontwikkeld, genaamd Firelab  om het brandrisicobeheer op zowel lokaal als nationaal niveau te verbeteren. Brandgevaarvoorspellingen worden dagelijks door Firelab beschikbaar gesteld. Er blijft echter een probleem met het gebrek aan efficiënte reactie. Experts, specialisten, NGO-netwerken, overheid en lokale autoriteiten zouden moeten samenwerken als een gestructureerd en goed voorbereid samenhangend orgaan. De media moeten worden betrokken bij de bewustmaking en de verspreiding van de verkregen informatie. Het landschap moet brandwerend worden gemaakt en de weerbaarheid van burgers moet worden vergroot. Bossen en hout beheren is niet alleen makkelijker en efficiënter dan branden blussen, het collectieve werk bouwt aan sociale cohesie en levert financiële winst op. Dit ondersteunt de ecologische, sociale en economische welvaart en de opleving van plattelandsgebieden.

Collectieve inspanningen zijn in het belang van de bevolking, die een rol moet spelen bij het verdedigen en ontwikkelen van plannen. Want dit werk beschermt hen niet alleen, het levert ook inkomsten op vanuit toerisme of landbouw en draagt bij aan een gezonder milieu. Een goed plan voor de herleving van het plattelandsleven kan voorkomen dat grote inkomensverliezen ontstaan in dergelijke gebieden. Het versterken van de onderlinge samenwerking en coördinatie tussen verschillende organisaties en gemeenschappen zou gedwongen migratie, spanningen tussen burgers en regio’s verminderen en bijdragen aan een bloeiende economie.

Dit artikel is geïnspireerd door een online event over bosbranden in de MENA-regio, in september 2021, met Dr. Hicham Chenaker uit Algerije en Dr. George Mitri uit Libanon. Het event maakt deel uit van het Green MENA Network project van het Grote Midden Oosten Platform, en is hier terug te kijken.

Voor informatie over hoe de geschenkdoos te kopen of bestellen, zie onderaan de pagina.

‘Bethlehem-Amsterdam’ is een geschenkdoos, ontworpen voor de winterse feestdagen, Kerstmis of Sinterklaas. Het doosje zit vol met verhalen die nieuwe inzichten brengen. Wat is onze cultuur zonder Bethlehem? Zelfs voor wie niet religieus is, zijn onze beeldende kunst, schilderijen, muziek, geschiedenis, schoolboeken, verhalen, feestelijke tijden en tradities, ingebed in het Heilige Land. Vooral tijdens het winterse feestseizoen, als we elkaar van geschenken geven. Bethlehem en Palestina zijn geworteld in het Westen, in Europa en Nederland.

Grote maatschappelijke veranderingen als ‘Black Lives Matter’ en COVID-19 hebben geleid tot een heroverweging van onze relatie met de wereld en de geschiedenis. Zo ook onze relatie met Bethlehem en Palestina, die niet in stereotypen is te vatten. Bethlehem bruist tegenwoordig van jonge vrouwen die hun gedichten redigeren, tienerjongens die gel in hun haar borstelen, schoonmoeders die online dieetboeken bestellen, oma’s die toeterend met hun auto in de staan, en mannen van middelbare leeftijd op zoek naar liefde na een scheiding. Dat gezegd hebbende, dit alles geldt ook voor ‘zondig’ Amsterdam. Bethlehem wordt beschouwd als ‘heilig’ en Amsterdam als ‘zondig’. Deze geschenkdoos stelt de vraag: ‘Is dat zo?’ Hoe is het leven van alleenstaande moeders, vluchtelingen en homo’s vandaag de dag in Amsterdam, terwijl Bethlehem wordt omringd door een brute muur, gevangenissen, checkpoints en vluchtelingen die door de hele stad verspreid leven.

Drie wijze vrouwen werkten aan het verbinden van 4000 jaar geschiedenis, schoonheid, recepten en verhalen, met een focus op vrouwen. De geschenkdoos ‘Bethlehem-Amsterdam’ is mede ontworpen door de Palestijnse Umayya Abu-Hanna en de Amsterdamse grafisch ontwerper Monique Wijbrands. Ze werkten samen met Carol Sansour, die aan het hoofd stond van het Bethlehem 2000-project – uiteraard uit Bethlehem.

De box

De geschenkdoos bestaat uit drie componenten:

 

3. All Mamas Are Madonnas is een set van 15 ontworpen vintage kaarten uit Nederland en Palestina, elk met een verhaal op de achterkant. Vluchtelingenmoeders, alleenstaande moeders, getrouwde moeders en ongetrouwde vrouwen zijn allemaal Madonna’s, zoveel maken de kaarten duidelijk. De kaarten kunnen worden gebruikt als kerstboomdecoratie, boekenleggers, cadeau- of decoratiekaarten.

 

3. De Silk Road-drank bestaat uit kaneelstokjes met een 800 jaar oud recept voor winterthee uit Bethlehem. Met een kaart die het verbindende verhaal van kaneel vertelt. Kaneel maakte meer dan tweeduizend jaar deel uit van de zijderoute die in Bethlehem aankwam. Toen Amsterdam het Verre Oosten veroverde, namen de Amsterdammers de specerijenhandel over en werd Amsterdam één van de eindbestemmingen van de Zijderoute. Kaneel en andere luxe spullen maken de ene stad rijk en de andere arm, en verbinden het lot, verleden en heden van het Heilige Land en Nederland.
5. Sin-Holy biscotti is een zakje met pistache gevulde Ma3moul-koekjes met rozenwater, gemaakt met een geheim recept van minstens 250 (waarschijnlijk zelfs 500!) jaar oud uit Bethlehem. De koekjes worden gemaakt voor Kerst en Pasen, en worden door zowel moslims als christenen geassocieerd met de feestdagen. De sticker op de zak vertelt het historische verhaal van de ingrediënten en vraagt ​​welke stad zondig of heilig is.

De geschenkdoos heeft afbeeldingen uit het archief van het Rijksmuseum, historische kaarten, de VN, frisse nieuwe ontwerpen en geuren van verre oorden en…veel liefde. We zijn geliefd als we liefhebben. Dat is de erfenis van Bethlehem en Amsterdam vandaag.

We verkopen de geschenkdoos op deze kerstmarkten, voor € 12,90 per stuk:

• 21 November Museum Markt, Museumplein Amsterdam
• 5 December Sinterklaas Market, Westergasfabriek Amsterdam
• 19 December Funky Xmas Market, Westergasfabriek Amsterdam

Je kunt de geschenkdoos ook voor € 11,90 per stuk bestellen bij Umayya Abu-Hanna (umayya.abuhanna@gmail.com). De geschenkdozen wegen 180 gram per stuk, en per verzending (tot 10 kg) komt er € 7,25 verpakkings- en verzendkosten bij. ‘Bethlehem-Amsterdam’ is een project zonder winstoogmerk.

Recently, an article by the European think tank EUISS was published on how young people in the Arab world view their own future. The conclusions were hopeful: ‘young Araba are moderately optimistic about the future’ and ‘young Arabs feel that they have an influence over the future’. Interesting results, which could provide starting points for policies or programmes in the region.

The research consisted of qualitative focus group discussions and interviews. A footnote to the article states the size of the sample: 30. I clicked through to the extensive research report, and found the exact numbers: 8 youth from Morocco, 8 youth from Libya, 5 youth from Egypt, and 7 youth from Palestine. So 28 young people, out of a total youth population of about one hundred million.

Annual thermometer

This month also saw the release of the new edition of the Arab Youth Survey: an annual poll of young people in the Arab world (since 2008), which is always published with much glitz and glamour. Every year I am curious about the results presented, which at first glance are often interesting and sometimes surprising. The young people surveyed in the Arab Youth Survey are also quite optimistic about the future: 48 percent think they will have a better life than their parents. When asked if the best time is still ahead of them, 60 percent answered ‘yes’. On a side note, the differences within the region are large. In the Levant, only 36 percent think the best time is yet to come, with Lebanon (14 percent) as the low point.

Being the region with the highest youth unemployment rate in the world, it is relevant to ask young people in this region about their priorities for public policy. Three things top the list of the young people surveyed: tackling ‘wasta‘ and nepotism, better information about job opportunities, and education reform. The latter seems much needed: 87 percent of the young people surveyed are concerned about the quality of education.

For thirteen years, the Arab Youth Survey has been putting the thermometer into the lives and expectations of young people in the Arab world. That repetition makes it possible to make comparisons and see patterns. For example, entrepreneurship among young people is said to be a growing trend: the percentage of young people planning to start their own business in the next five years grew from 29 percent in 2018 to 43 percent this year.

Story behind the numbers

The Arab Youth Survey consists of a large amount of numbers and charts. But what do these actually tell us? What is the story behind these numbers? It’s easy to pick out a few striking numbers (as I just did) and construct your own story around them. That way, anyone can make selective use of the outcomes to fit the story you’d like to hear or tell. But what transcendent patterns can we discern?

In the accompanying whitepaper, seven ‘leading commentators’ attempt to interpret the data. But to me, that is a missed opportunity. Why were young people not asked to interpret their own data? What patterns do they see when they themselves look at all the results? Experience shows that when respondents interpret the results of a survey themselves, richer insights emerge that are closer to the context and experiences of the participants. No coincidence that ‘self-signification’ is one of the design principles of our Sprockler methodology.

PR agency

A missed opportunity, then. But there is, as far as I am concerned, a bigger problem with the Arab Youth Survey. How reliable are the data? ASDA’A BCW, the agency behind the Arab Youth Survey, has limited transparency about its survey methodology. Back in 2017, an American political scientist affiliated with Qatar University wrote a critical article in The Washington Post about it. For example, the number of respondents to the survey is limited: this year only 200 young people per country participated. It is unclear how these young people were selected and whether this group is representative of the total youth population.

In addition, there is every reason to doubt the sincerity of the Arab Youth Survey. The company behind it, ASDA’A BCW, is a PR agency based in Dubai, United Arab Emirates. Their core business: ‘we help clients tell their story to audiences across the region’. Thus, the information that the company disseminates is never neutral, but part of a story that needs to be marketed. So why not assume that the Arab Youth Survey is also part of a story that a client would like to see told? In this case, the leader of the United Arab Emirates, who is quoted explicitly and with approval already in the first sentence of the preface.

Indeed, it is striking that the United Arab Emirates comes out incredibly well every year in the Arab Youth Survey. When asked where young people in the Arab world would most like to live, the Emirates are at the top for the tenth year in a row, followed only by the United States and Canada. The same goes for the question about which other country their own country should resemble: almost half mention the Emirates. The survey consistently lists the Emirates as a ‘model nation for Arab youth’.

100 percent support

Another striking detail: over two years ago, a blogger pointed out that in the 2019 edition, Qatar no longer appeared in the list of countries. Nor were young people in Qatar surveyed in subsequent editions. Not coincidentally, Qatar is the country with which the United Arab Emirates had been in serious discord between June 2017 and January 2021.

This raises the question of how reliable the data are. Who are the participants in the survey? And how much freedom do the participants have to give honest answers, rather than socially desirable or politically expedient ones? Last year, in a podcast by a US think tank, ASDA’A BCW’s president Sunil John was somewhat critically asked about this. The 2020 edition included a question about satisfaction among young people with their own government’s policies concerning the corona pandemic. On average, 71 percent of young people said they supported their own government’s policies. Interestingly, among youth in the Emirates, this was 100 percent. This raised questions for the podcast’s host, who humorously stated that you can’t even get 100 percent of Americans to say that the earth is round. Sunil John’s response: ‘The Emiratis are very patriotic in the way they look at things.’

Dilemma

See here the dilemma with polls like the Arab Youth Survey. The complexity and diversity of the MENA region is simplified into quick one-liners, eagerly picked up by various media. After all, numbers and lists are satisfying. Everyone who works with and for young people in the MENA region needs information to base their policies on, and to substantiate the choices they make. Then it is tempting to use figures that are so conveniently presented.

But we also know that these polls offer, at the very least, a one-sided and distorted representation of reality. And are probably driven by political and economic motives. So how do you really listen to the stories of young people themselves, without being misled by the story the Emiratis like to tell you?

Onlangs verscheen een artikel van de Europese denktank EUISS over hoe jongeren in de Arabische wereld kijken naar hun eigen toekomst. De conclusies waren hoopvol: ‘Arabische jongeren zijn gematigd optimistisch over de toekomst’ en ‘Arabische jongeren hebben het gevoel dat zij invloed hebben op de toekomst’. Interessante resultaten, die aanknopingspunten kunnen bieden voor beleid of programma’s in de regio.

Het onderzoek bestond uit kwalitatieve focusgroepdiscussies en interviews. In een voetnoot bij het artikel staat de grootte van de steekproef vermeld: 30. Ik klikte door naar het uitgebreide onderzoeksrapport, en vond daarin de precieze aantallen: 8 jongeren uit Marokko, 8 jongeren uit Libië, 5 jongeren uit Egypte en 7 jongeren uit Palestina. 28 jongeren dus, op een totale jongerenpopulatie van ongeveer honderd miljoen.

Jaarlijkse thermometer

Deze maand verscheen ook de nieuwe editie van de Arab Youth Survey: een jaarlijkse peiling onder jongeren in de Arabische wereld (sinds 2008), die altijd met veel glitter en glamour wordt gepubliceerd. Ieder jaar ben ik benieuwd naar de gepresenteerde uitkomsten, die op het eerste gezicht vaak interessant en soms verrassend zijn. Zo zijn ook de ondervraagde jongeren in de Arab Youth Survey optimistisch over de toekomst: 48 procent denkt dat zij een beter leven zullen hebben dan hun ouders. Op de vraag of de beste tijd nog voor hen ligt, antwoordt 60 procent met ‘ja’. Een kanttekening: de verschillen binnen de regio zijn groot. In de Levant vindt maar 36 procent dat de beste tijd nog moet komen, met als dieptepunt Libanon (14 procent).

Met de hoogste jeugdwerkloosheid ter wereld is het relevant om jongeren in deze regio te vragen naar hun prioriteiten voor het overheidsbeleid. Drie dingen staan bovenaan het lijstje van de ondervraagde jongeren: aanpak van ‘wasta‘ en vriendjespolitiek, betere informatie over vacatures, en hervorming van het onderwijs. Dit laatste lijkt hard nodig: 87 procent van de ondervraagde jongeren maakt zich zorgen over de kwaliteit van het onderwijs.

Al dertien jaar steekt de Arab Youth Survey de thermometer in de levens en toekomstverwachtingen van jongeren in de Arabische wereld. Die herhaling maakt het mogelijk om vergelijkingen te maken en patronen te zien. Zo zou ondernemerschap onder jongeren een groeiende trend zijn: het percentage jongeren dat van plan is in de komende vijf jaar een eigen business te starten groeide van 29 procent in 2018 naar 43 procent dit jaar.

Verhaal achter de cijfers

De Arab Youth Survey bestaat vooral uit een grote hoeveelheid cijfers en diagrammen. Maar wat vertellen die eigenlijk? Wat is het verhaal achter deze cijfers? Het is eenvoudig om een paar opvallende getallen eruit te pikken (zoals ik net heb gedaan) en daaromheen je eigen verhaal te construeren. Zo kan iedereen selectief gebruikmaken van de uitkomsten, passend bij het verhaal dat jij graag wil horen of vertellen. Maar welke overstijgende patronen kunnen we ontwaren?

In het bijgevoegde whitepaper doen zeven ‘vooraanstaande commentatoren’ een poging de data te duiden. Maar dat is wat mij betreft een gemiste kans. Waarom zijn jongeren niet zelf gevraagd om hun eigen data te duiden? Welke patronen zien zij als ze zelf kijken naar alle opbrengsten? Ervaring leert dat als respondenten zelf gezamenlijk de opbrengsten van een onderzoek duiden, er rijkere inzichten ontstaan die dichter bij de situatie en belevingswereld van de deelnemers liggen.

PR-bedrijf

Een gemiste kans dus. Maar er is wat mij betreft een groter probleem met de Arab Youth Survey. Hoe betrouwbaar zijn de data? ASDA’A BCW, het bureau achter de Arab Youth Survey, is beperkt transparant over de onderzoeksmethodiek. Al in 2017 schreef een Amerikaanse politicoloog, verbonden aan Qatar University, hierover een kritisch artikel in The Washington Post. Zo is het aantal respondenten van het onderzoek beperkt: dit jaar hebben per land slechts 200 jongeren deelgenomen. Daarbij is niet duidelijk op welke manier deze jongeren zijn geselecteerd, en of deze groep representatief is voor de totale jongerenpopulatie.

Daar komt bij dat er alle reden is om twijfels te hebben over de oprechtheid van de Arab Youth Survey. Het bedrijf erachter, ASDA’A BCW, is een PR-bedrijf gevestigd in Dubai, Verenigde Arabische Emiraten. Kern van hun werk: ‘wij helpen klanten hun verhaal te vertellen aan een publiek in de hele regio’. De informatie die het bedrijf verspreidt, is dus nooit neutraal, maar onderdeel van een verhaal dat aan de man gebracht moet worden. Het is daarom niet vreemd te veronderstellen dat ook de Arab Youth Survey onderdeel is van een verhaal dat een opdrachtgever graag verteld ziet worden. In dit geval de leider van de Verenigde Arabische Emiraten, die al in de eerste zin van het voorwoord expliciet en met instemming wordt aangehaald.

Het is namelijk opvallend dat de Verenigde Arabische Emiraten er ieder jaar ontzettend goed uitkomen in de Arab Youth Survey. Bij de vraag waar jongeren in de Arabische wereld het liefst zouden wonen, staan de Emiraten voor het tiende jaar op rij bovenaan, pas op flinke afstand gevolgd door de Verenigde Staten en Canada. Hetzelfde geldt voor de vraag op welk ander land hun eigen land zou moeten lijken: bijna de helft noemt de Emiraten. In de survey worden de Emiraten consequent als een ‘model nation for Arab youth’ genoemd.

100 procent steun

Een ander opvallend detail: ruim twee jaar geleden wees een blogger erop dat in de 2019-editie Qatar niet meer voorkwam in de lijst met landen. Ook in de edities daarna zijn jongeren in Qatar niet meer bevraagd. Niet toevallig is Qatar het land waarmee de Verenigde Arabische Emiraten tussen 2017 en januari 2021 in serieuze onmin leefden.

Daarmee rijst de vraag hoe betrouwbaar de gegevens zijn. Wie zijn de deelnemers aan het onderzoek? En hoeveel ruimte hebben de deelnemers om eerlijke antwoorden te geven, in plaats van sociaal wenselijke of politiek wenselijke antwoorden? In een podcast van een Amerikaanse denktank werd de topman van ASDA’A BCW, Sunil John, hier vorig jaar enigszins kritisch naar gevraagd. In de 2020-editie was een vraag opgenomen over de tevredenheid onder jongeren over het beleid van de eigen overheid rondom de pandemie. Gemiddeld gaf 71 procent van de jongeren aan het beleid van hun eigen overheid te steunen. Opvallend: onder de jongeren in de Emiraten was dit 100 procent. Dit riep vragen op bij de interviewer van de podcast, die met gevoel voor humor stelde dat je zelfs niet 100 procent van de Amerikanen zover krijgt om te zeggen dat de aarde rond is. Het antwoord van Sunil John: ‘Emirati’s zijn erg patriottisch in de manier waarop ze tegen dingen aankijken.’

Dilemma

Zie hier het dilemma met peilingen als de Arab Youth Survey. De complexiteit en gelaagdheid van de MENA-regio wordt versimpeld tot snelle oneliners, die gretig worden opgepikt door diverse media. Cijfers en lijstjes zijn immers bevredigend. Iedereen die werkt met en voor jongeren in de MENA-regio heeft informatie nodig om zijn beleid op te baseren, en om de keuzes die hij maakt te onderbouwen. Dan is het verleidelijk om gebruik te maken van cijfers die zo overzichtelijk gepresenteerd worden.

Maar we weten ook dat deze peilingen op z’n minst een eenzijdige en vertroebelde weergave van de werkelijkheid bieden. En waarschijnlijk gestuurd worden door politieke en economische motieven. Dus hoe luister je daadwerkelijk naar de verhalen van jongeren zelf, zonder misleid te worden door het verhaal dat de Emirati’s je graag vertellen?

Michael Schuring, eigenaar van het bedrijf Deserttulip en distributeur van de Waterboxx van het Nederlandse bedrijf Groasis, kwam met zijn vrouw mee naar Jordanië en keek wat hij daar zou kunnen doen. Hij kwam in aanraking met het Nederlandse bedrijf Groasis en raakte onder de indruk van dit bijzondere product, waarmee je zelfs in de woestijn druiven kan laten groeien.

Groasis is het geesteskind van de in april dit jaar overleden Pieter Hoff, een zeer succesvolle Nederlandse lelieteler die zijn bedrijf verkocht omdat hij zag dat het anders moest en besloot ‘moeder Aarde te herbebossen’. Bomen zorgen voor voedsel, schoon water en CO2-opslag. Pieter was ook uitvinder en ontwikkelde de zogeheten growboxx, waarmee je met heel weinig water bomen kunt planten in uitgedroogde gebieden. De boom groeit op slechts 10 procent van wat je normaal aan water nodig hebt. Het is een uitvinding die de wereld zou kunnen veranderen. Groasis is inmiddels in meer dan veertig landen actief.

Bomen planten

Meer dan 45 procent van de landbouwgrond in het Midden-Oosten en Noord-Afrika staat bloot aan degradatie. Oorzaken zijn onder meer droogte of verkeerd gebruik van het land zoals monocultuur, overkapping en overbegrazing. Door samen met lokale gemeenschappen op eenvoudige manieren en met lage kosten bomen te planten, worden de economische en sociale omstandigheden van dorpen en nederzettingen verbeterd.

Het planten van bomen in het Midden-Oosten en Noord-Afrika is broodnodig. En er zijn dan ook meerdere initiatieven. Zoals Stichting Riforest, dat arme boeren in het Rifgebergte van Marokko stimuleert en ondersteunt bij het ecologisch en economisch herstel van hun landbouwgrond door bomen te planten en permacultuur in te voeren. Een ander Nederlands project, Menaqua, heeft een soort cocon ontwikkeld waarmee bomen kunnen worden geplant. En Perma Atlas is een stichting die zich richt op herstel van het ecosysteem rond Anguelz, een Marokkaans dorp in de Hoge Atlas. Daarbij wordt ingezet op permacultuur in brede zin: er is niet alleen aandacht voor het creëren van een duurzame leefomgeving, maar ook voor het sociale systeem in het dorp.

Afgelopen maart lanceerde de Saudische kroonprins een plan om de komende decennia 10 miljard bomen te planten in het olie-koninkrijk. De temperaturen zullen in Saoedi-Arabië naar verwachting sneller stijgen dan het wereldwijde gemiddelde. Onderzoek heeft uitgewezen dat het Arabische schiereiland tegen het einde van deze eeuw waarschijnlijk onbewoonbaar is. Dit soort grootschalige projecten worden echter niet met de lokale gemeenschappen opgezet. Het onderhoud en beheer van de bomen zal door de overheid worden georganiseerd. Er is dan ook kritiek op het Saoedische plan, want grootschalige projecten die de natuurlijke omgeving drastisch wijzigen, moeten zorgvuldig worden uitgevoerd; het kwetsbare woestijnecosysteem kan immers flink verstoord worden en verandering in lokale neerslag en bodems kan gevolgen hebben voor inheemse planten- en dierensoorten. De collectieve kennis van de lokale bevolking, met overgeleverde expertise en een beter beeld van de historische context van het ecosysteem, is een duurzamere manier van landschapsherstel.

Noord-Jordanië

Het Ajloun-gebergte staat bekend om zijn weelderige vegetatie en dichte groene bossen. Er ligt ook een bosreservaat. De hoogste bergtoppen reiken tot 1268 meter boven de zeespiegel en de Ajloun-bergen krijgen elk jaar een paar sneeuwstormen, meestal in het winterseizoen van december tot maart. Het is een van de mooiste regio’s van het land. Het gebied stond vroeger bekend als het grootste beboste deel in het Midden-Oosten, maar werd grotendeels ontbost door de Ottomanen vanwege de aanleg van de spoorlijn van Damascus naar Mekka.

Michael Schuring sprak met ons over zijn werk in Jordanië. Hij werkt vooral met lokale gemeenschappen en liever niet met boeren of de overheid. Dat is praktisch en prettiger werken. ‘Boeren kijken vaak niet verder dan één seizoen vooruit, en ze kijken alleen naar hun eigen bedrijf. Daarnaast zijn boeren in Jordanië niet verenigd. Werken met de overheid duurt juist weer te lang door wisselingen van posities en de taaiheid van de bureaucratie.’

Jongeren en lokale gemeenschappen daarentegen staan open voor dat wat de Waterbox brengt. Ze planten bomen met wilde tijm erbij, of tomaat, druiven of andere sneller groeiende planten. Hierdoor is er gedurende de groei van de boom ook andere opbrengst. ‘Ik wil dat deze jongeren geld verdienen, en snel’, zegt hij. Het overschot van de oogst kan worden verkocht voor de nationale of internationale markt.

Michael regelt brede samenwerking. Voor bevruchting van planten zijn bijen nodig. ‘Als het nodig is, breng ik mensen in contact met een imker die bijenkasten plaatst.’ Compost regelt hij bij mensen in de gemeenschap. De vrouwen maken de geproduceerde groente en fruit in en verkopen het weer verder. Dergelijke samenwerking en gemeenschapszin zorgen ervoor dat de jongeren niet hoeven weg te trekken naar de stad of het buitenland, maar zich blijvend verbinden met het land. Hun ideeën stimuleren nieuwe initiatieven en innovatie en zo ontstaan er steeds meer projecten, zoals een radiostation of een organisatie voor ecotoerisme. Jongeren halen zelf geld op voor projecten, schrijven projectplannen en voeren die projecten zelf uit. Michael helpt graag waar het nodig is.

Een groener Jordanië

De MENA-regio is zeer kwetsbaar voor stijgende temperaturen. De voorspellingen zijn dat de temperatuur in de regio tegen het eind van de eeuw kan oplopen tot wel 50 graden Celsius. Dat betekent dat er bijna geen sprake meer van leven zal kunnen zijn. De voedselproductie wordt onmogelijk, rivieren en grondwater drogen op en flora en fauna verdwijnt.

Het is dus zaak om de biodiversiteit te vergroten en het groen weer terug te brengen en op die manier de verwoestijning en de verzilting van het water tegen te gaan. ‘Wat ik zou willen, is dat er in alle provincies van Jordanië bomenplantprogramma’s komen’, zegt Michael. Kennis van bomen en voedselproductie moet weer lokaal aanwezig zijn en lokaal worden geregeld. En tot slot moet het besef dat een levende boom op de lange termijn veel meer opbrengt, weer gemeengoed worden. Gelukkig weten jongeren in Ajloun dat inmiddels.

Een heel mooi interview met Pieter Hoff is te horen bij de Correspondent: https://decorrespondent.nl/11572/om-idealistisch-te-zijn-moet-je-ook-van-geld-verdienen-houden-zegt-deze-ondernemer/2853050968020-7dac7951

 

Dit bericht is oorspronkelijk gepubliceerd op 26 juni op de website van ZemZem tijdschrift.

Klimaatverandering en andere ecologische uitdagingen spelen een belangrijke rol in de toekomstperspectieven van de landen in het Midden-Oosten en Noord-Afrika, ook wel de MENA-regio genoemd. Dit heeft ook invloed op de onderlinge relaties en de relatie met Europa. Vanessa Lambrecht en Sylva van Rosse van het Grote Midden Oosten Platform leidden het rondetafelgesprek met deskundigen die vanuit verschillende achtergronden en perspectieven naar deze problematiek en mogelijke oplossingen kijken. Louise van Schaik is verbonden aan Instituut Clingendael als hoofd van de afdeling EU & Global Affairs. Ook coördineert ze daar het onderzoek naar klimaatverandering en duurzaamheid en is ze betrokken bij het Planetary Security Initiative. Aziza Moneer is verbonden aan de American University in Caïro. Haar proefschrift ging over milieugerelateerde conflicten in het Egyptische natuurgebied Wadi el Gemal, en ze schreef meerdere artikelen over klimaat en het Midden-Oosten. Karim Elgendy is architect en duurzaamheidsconsultant met een praktijk in Londen. Hij is daarnaast oprichter van Carboun, een initiatief ter bevordering van duurzaamheid en milieubehoud in het Midden-Oosten.

Vanessa Lambrecht: ‘In de MENA-regio is watermanagement een belangrijk onderwerp. Het is rechtstreeks gerelateerd aan economische vooruitzichten, maar ook aan conflicten. Wat voor effecten heeft klimaatverandering hierop?’ 

Karim Elgendy: ‘De connectie tussen water en conflict in de regio bestaat al langer. In de Levant is al decennia sprake van een sluimerend conflict tussen landen die een stroomgebied delen. Een belangrijk moment hierin was toen Israël het grootste deel van het water van de benedenloop van de Jordaan via de zogeheten National Water Carrier naar de kust leidde. Daarna bezette het de Golanhoogvlakte, waarmee het ook twee van de drie belangrijkste zijrivieren van de bovenloop van de Jordaan controleerde. Dit heeft grote consequenties voor de watervoorziening uit de Jordaan voor Jordanië, Syrië en de Palestijnen. Het was zodanig ernstig dat de eerste aanval van de PLO tegen de National Water Carrier was (in 1965, red.).

Maar ook recenter zijn er spanningen, bijvoorbeeld in 2002 tussen Israël en Libanon, toen die laatste water wilde oppompen bij de Wazzani-bron. De Wazzani-bron levert water aan de Hasbani, een belangrijke zijrivier van de Jordaan. In het Nijlbekken zien we al een decennium problemen tussen Egypte, Soedan en Ethiopië over de dam die Ethiopië in de Blauwe Nijl bouwt. En we zien al jaren de spanningen tussen het stroomopwaarts gelegen Turkije en het stroomafwaarts gelegen Syrië en Irak over de Eufraat en de Tigris. En tussen Jordanië en Syrië zijn er nu moeilijkheden doordat landbouw in Syrië meer water uit de Yarmoukrivier gebruikt.

In deze context zijn de gevolgen van klimaatverandering dus behoorlijk. Wereldwijd verwachten we hogere temperaturen, maar ook meer neerslag. Dat laatste geldt echter niet voor het zuiden en oosten van het mediterrane bekken, dus zo’n beetje het hele Midden-Oosten en Noord-Afrika. Daar wordt het juist droger. Klimaatverandering op zichzelf is geen aanjager van conflict, maar in het licht van de bestaande conflicten over water, zou klimaatverandering die wel kunnen verergeren.’

Aziza Moneer: ‘Precies, die droogte gaat ervoor zorgen dat er behoorlijke watertekorten zullen ontstaan, waar tussen de 50 en 350 miljoen mensen last van krijgen. Het World Economic Forum heeft berekend dat in de komende tien jaar de watercrisis een van de grootste problemen zal zijn voor de MENA-economieën, naast werkloosheid, sociale onrust en bestuurlijk falen. Het is vooral de landbouwsector die hieronder lijdt. In de MENA-regio is deze sector voor watervoorziening voor 70 procent afhankelijk van neerslag. Aangezien de landbouwsector in veel landen in de regio ook de grootste werkgever is, heeft dat een grote impact. Klimaatverandering kan bestaande problematiek dus verergeren, zoals waterschaarste, voedselonzekerheid, armoede en politieke instabiliteit. Dit wordt overigens ook onderkend door bijvoorbeeld de EU, die ook begonnen is om zich in te zetten tegen klimaatverandering, niet alleen in EU-landen, maar ook in de MENA-regio.’

Louise van Schaik: ‘Water is een zeer politiek en gevoelig onderwerp in het Midden-Oosten, veel meer dan in de meeste andere gebieden ter wereld. Er is ook gewoon veel minder water beschikbaar voor iemand in Jordanië, Irak of Egypte dan bijvoorbeeld hier in Nederland. Er is dus veel meer competitie over water tussen verschillende groepen en verschillende landen. Je ziet dan ook dat groepen als is toegang tot water strategisch inzetten voor wervingsdoeleinden.

Maar ik denk dat er ook mogelijkheden liggen: klimaatverandering is een gedeelde vijand van de regio, dus het kan ook een startpunt vormen voor dialoog, en hopelijk samenwerking, tussen verschillende groepen in de samenleving en tussen verschillende landen. Water kan een wapen zijn, maar het kan ook worden ingezet in vredesopbouw en daar hebben we nog een wereld te winnen. Bij mensen die zich bezighouden met milieukwesties in de regio zie ik vaak een gevoel van ongemak als het gaat om het koppelen daarvan aan veiligheidskwesties – ook omdat daar dan mogelijk veiligheidstroepen bij komen kijken, die doorgaans niet worden gezien als een constructieve partner in vredesinspanningen. Ik begrijp die reactie wel, maar ik denk dat als je hiermee aan de slag wilt, ook dat deel van de samenleving er bij betrokken moet worden.

Ten slotte wil ik, net als Aziza, de EU nog even noemen. Daar ligt ook veel potentie: 30 procent van het EU-budget voor 2021-2027 moet uitgegeven worden aan de bestrijding van klimaatverandering. Ik denk dat er mogelijkheden zijn om dit budget ook in te zetten in landen in de MENA-regio, bijvoorbeeld in het tegengaan van verwoestijning, waterprojecten, of hitteprojecten in grote steden. En dan kun je ook kijken of dit gekoppeld kan worden aan vredesprocessen, stabiliteitsdoelen, en – laten we eerlijk zijn – migratiedoelstellingen van de EU. Die laatste zie ik namelijk ook wel eens verscholen in dit soort projecten.’

Sylva van Rosse: ‘Wat betekent dit alles eigenlijk voor de steden in het Midden-Oosten? Sommige van de grootste steden ter wereld bevinden zich daar. Wat voor impact van klimaatverandering kunnen we daar verwachten, en gaat dat leiden tot conflict?’ 

Karim Elgendy: ‘Ik denk dat we klimaatverandering echt moeten zien als een factor die bijdraagt aan sociale en economische kwetsbaarheid, maar dat het op zichzelf niet een oorzaak voor conflict is. Er is behoorlijk wat discussie onder wetenschappers over de vraag in hoeverre klimaatverandering tot conflict leidt.

Maar steden staan wel degelijk voor een flinke uitdaging, al zijn er ook oplossingen. Met name steden in het binnenland zullen last krijgen van de oplopende temperaturen. De afname in neerslag betekent dat er meer voedsel geïmporteerd moet worden, wat ook weer een grotere ecologische voetafdruk betekent. Maar bedenk wel: de steden in deze regio hebben al een schaarste aan hulpbronnen, en het is door handel en globalisering dat we in deze regio überhaupt steden met twintig miljoen inwoners kunnen hebben. De ecologische omstandigheden van weinig water en een bar klimaat worden gemaskeerd door het importeren van airconditioning, ontzilting, en het importeren van water. Dus eigenlijk bevinden deze steden zich al in een precaire situatie. Maar het feit dat de regio behoorlijk geürbaniseerd is – en ook alleen maar verder verstedelijkt – is een goede zaak. Alle stedenbouwkundigen zullen dat met me eens zijn. In een stad wonen is de meest efficiënte vorm van leven, je kunt het meest efficiënt met je hulpbronnen omgaan. Zeker als je die groei in een richting stuurt die steden duurzaam en veerkrachtig maakt.’

Sylva van Rosse: ‘Om een dergelijke ontwikkeling richting duurzaamheid en veerkracht plaats te laten vinden, moeten er actoren zijn die dat organiseren. Wie kunnen dat doen, of wie zijn dat zelfs al aan het doen? Op welk niveau in de samenleving moet dat plaatsvinden om het effectief te laten zijn?’ 

Aziza Moneer: ‘Belangrijke spelers hierin zijn uiteraard de overheden in de regio, maar ook ngo’s en de internationale gemeenschap. In die laatste speelt de EU een belangrijke rol. Maar ik wil ook benadrukken dat in de nasleep van de opstanden in de regio, milieukwesties steeds meer op de voorgrond zijn gekomen in de publieke sfeer. Gewone burgers worden zich steeds meer bewust van hun rechten op dit gebied en van het belang van ecologische rechtvaardigheid. Een goed voorbeeld daarvan is de “Egyptenaren Tegen Kolen”-campagne in 2014, die zich verzette tegen het besluit van de Egyptische overheid om kolen te importeren en te gebruiken als energiebron voor de cementindustrie. Een ander voorbeeld is het verzet tegen fracking in Algerije. Het Franse bedrijf Total had toestemming gekregen van de Franse en Algerijnse overheden om in de woestijn naar schaliegas te zoeken. Er kwam een enorme protestcampagne op gang, en uiteindelijk is het fracken gestopt. Burgers en civil society eisen dus steeds meer het recht op om deel uit te maken van het besluitvormingsproces, waarbij het niet alleen gaat om economische belangen maar ook om kwaliteit van leven en de relatie die mensen met de natuur willen hebben.’

Sylva van Rosse: ‘Louise, zie jij deze trend ook, dat civil society en burgers op deze manier stelling nemen en eisen stellen aan hun overheden, bijvoorbeeld in Irak?’ 

Louise van Schaik: ‘Jawel, al zie je in Irak wel dat activisten ook voorzichtig moeten zijn. Maar in 2018 waren er in Basra grote protesten waarin toegang tot drinkwater en elektriciteit een belangrijke rol speelden. Dit is weliswaar een olieproducerende regio, maar de elektriciteit valt regelmatig uit. En in de zomer wordt het daar zo heet, dan heb je echt airco nodig. Het is echter niet alleen klimaatproblematiek die tot dergelijke protesten leidt, het is ook corruptie en slecht bestuur.

Om ook nog even terug te komen op het thema van klimaatverandering als oorzaak van conflict, daar is inderdaad veel discussie over onder wetenschappers, bijvoorbeeld in het geval van Syrië en de vraag of een grote droogte daar heeft meegespeeld. Sommigen zeggen van wel, anderen wijzen op slecht landbouwbeleid van de overheid. En als Assad straks zegt: “Mensen zijn zo boos vanwege klimaatverandering, niet vanwege mijn mensenrechtenschendingen” – tja, dan kan ik me wel voorstellen dat conflictonderzoekers huiverig zijn en klimaatverandering niet als oorzaak voor de oorlog in Syrië willen zien. Tegelijkertijd denk ik dat dit hele wetenschappelijke debat de mogelijkheden ondermijnt om het tegengaan van en aanpassing aan klimaatverandering te gebruiken op een manier die bijdraagt aan vrede en stabiliteit. En dat vind ik zonde. Natuurlijk is het altijd complex, en spelen er altijd verschillende factoren mee, maar dat zou niet in de weg mogen staan van actie. Want de situatie omtrent klimaatverandering is echt alarmerend, evenals de waterschaarste, en het draagt in ieder geval bij aan de grieven en spanningen in de regio. En door dat om te draaien schep je kansen om aan vrede te werken, en daar hebben we op de lange termijn meer aan.’

Sylva van Rosse: ‘We hebben dus de MENA-regio met grote verschillen in lokale omstandigheden en ontwikkelingen. Als de EU hier een rol van betekenis wil spelen, wat moet ze dan concreet doen om lokale gemeenschappen en overheden te ondersteunen in het omgaan met droogte en andere klimaatgerelateerde uitdagingen?’ 

Karim Elgendy: ‘Er zijn al verschillende processen aan de gang waarvan ik denk dat Europese expertise er een waardevolle bijdrage aan zou kunnen leveren. Er zijn weliswaar niet veel grote samenwerkingsprojecten, maar er is wel het plan van de Red Sea-Dead Sea Conveyor (een pijpleiding tussen Aqaba aan de Rode Zee en de Dode Zee die drinkwater moet leveren aan het gebied, red.). De plannen daarvoor worden, afhankelijk van de politieke omstandigheden van het moment, steeds opgeschort en weer opgestart. En je hebt vergelijkbare kwesties rondom waterzekerheid in bijvoorbeeld het Nijlbekken. Hulp van de EU bij dit soort plannen zou voor meer beleidscoherentie kunnen zorgen. Maar als de EU hier iets wil bijdragen, kan ze zich niet alleen concentreren op het klimaatveranderingsaspect ervan, zonder naar de bredere context te kijken. Want die context doet inspanningen vaak teniet. Een goed voorbeeld is op de Westelijke Jordaanoever: de EU zet tenten neer en voorziet in watertanks of zonnepanelen voor Palestijnen die dakloos zijn geworden doordat hun huizen zijn verwoest. Niet lang daarna komen de Israëliërs en die vernietigen die zonnepanelen en watertanks. Voor die vernietiging van door de EU gefinancierde projecten zijn vervolgens geen repercussies, terwijl hiermee de inspanningen van de EU worden ondermijnd. EU-beleid ten aanzien van klimaatmaatregelen is dus niet in overeenstemming met beleid op andere gebieden.’

Aziza Moneer: ‘Ik wil daar wel aan toevoegen dat de samenwerking tussen de EU en de MENA-regio vaak vrij Eurocentrisch is. Op het gebied van groene energie klagen MENA-landen regelmatig dat de EU vooral gericht is op het exporteren van groene energie naar de EU-markt, in plaats van dat ze geïnteresseerd is in een echt partnerschap en een maximale benutting van het potentieel voor schone energie in de MENA-regio. Twee voorbeelden hiervan zijn de Desertec- en Mediterranean Solar Plan-projecten uit het verleden. Er lijkt wel een positieve verandering plaats te vinden in de manier waarop de EU omgaat met MENA-landen en schone-energieprojecten in bijvoorbeeld Tunesië en Marokko. Maar de EU moet wel lessen trekken uit het verleden, en niet alleen rekening houden met het overheidsbeleid maar ook met de lokale bevolking. Zij moeten een dergelijk project ook accepteren en bereid zijn om mee te doen. Anders wordt het alleen maar gezien als een nieuwe vorm van kolonialisme.’

Zo’n andere focus leidt tot blikverruiming, terwijl veel commentaren in media en debatten onze blik alleen maar vernauwen. Kennismaking met Palestijnse kunst en cultuur levert ervaringen op van schoonheid, plezier en ontroering en leidt tot een dieper inzicht en besef van gemeenschappelijkheid. Hieronder komen vier aspecten aan bod die kunst en cultuur bij uitstek illustreren: humor, veelkleurigheid van het dagelijks leven, dubbelzinnigheid en de kracht van verbeelding.

Humor

In de media worden Palestijnen bijna uitsluitend in verband gebracht met tragische thema’s als geweld, verlies en dood, terwijl er in film en literatuur ook veel ruimte is voor humor. Soms is dat zwarte humor en satire, maar je vindt ook subtiele grapjes en zelfspot. In haar laatste roman Against the loveless world schrijft Susan Abulhawa fijntjes dat negen maanden na een wekenlange avondklok heel veel Palestijnse baby’s ‘als popcorn’ tevoorschijn komen.  Tja, wat moet je anders als je zo lang opgesloten zit…?

Droge humor en absurditeiten vinden we volop in het werk van Soe’ad Amiry, bijvoorbeeld als ze in Sharon en mijn schoonmoeder beschrijft hoe de aanwezigheid van haar schoonmoeder haar tot wanhoop drijft, of als ze de anekdote vertelt dat zij enkel als begeleider van haar hondje toestemming krijgt om Jeruzalem te bezoeken: alleen het beestje heeft een visum gekregen, zij niet. Daarnaast zit er veel humor in films. Denk daarbij aan de zwijgende, veelbetekenende blikken van regisseur Elia Suleiman die optreedt in zijn eigen films. En er valt veel te lachen bij het zien van Tel Aviv on Fire van Sameh Zoabi of Love, theft and other entanglements van Muayad Alayan.

De veelkleurigheid van het dagelijks leven

Ondanks bezetting en blokkades wijkt het dagelijks leven van Palestijnen in de kern niet veel af van dat van anderen. In dagelijkse ontmoetingen lachen en flirten mensen met elkaar, roddelen ze en maken ruzie. De mooiste zegeningen en de gruwelijkste verwensingen, ruim voorhanden in het Arabisch, vliegen over een weer in bloemrijke conversatie. Je krijgt een indruk van dit dagelijks leven in de verhalen van Nayrouz Qarmout en Adania Shibli, in het jeugdboek De smaak van de hemel van Ibtisam Barakat, maar ook in de boeken van Sahar Khalifa. Dagelijks maken Palestijnse moeders en oma’s de heerlijkste maaltijden klaar en vieren families grootschalige bruiloften waarbij veel wordt gezongen en gedanst. Geboortes en overlijdens worden door de hele gemeenschap meebeleefd. Een mooi beeld van het dagelijks leven in Gaza is te zien in de film The Idol van Hany Abu Assad en een indruk van familieverhoudingen in Nazareth krijg je in Wajib van Annemarie Jacir.

Dubbelzinnigheid & tegenstrijdigheden

Zwart-wit, goed-kwaad, we denken graag in tegenstellingen. Ook veel mediaberichten zijn volgens die schema’s opgebouwd. Maar in kunst en cultuur komt een gelaagder mensbeeld naar voren. Daar worden interne conflicten en spanningen tussen mensen van veel verschillende kanten bekeken, om tot verrassende ontknopingen te komen. In literatuur en film is veel aandacht voor de manieren waarop mensen zich ontwikkelen en veranderen.

Sayed Kashua, een Palestijn die is opgegroeid in Israël, worstelt in zijn werk met verschillende loyaliteiten en schrijft daarover, overigens heel geestig, in de bundel Native. In de historische roman De Parijzenaar volgen we de ontwikkeling van een jongeman uit Nablus die zich aangetrokken voelt tot de Europese levensstijl. In haar debuutroman The Philistine beschrijft Leila Marshy de zoektocht van haar hoofdpersonage naar de plek waar ze thuis hoort. De beroemde film Paradise Now laat ons de druk en de twijfels ervaren van jonge Palestijnen die zich voorbereiden op een zelfmoordaanslag, terwijl in de Libanese film The Insult de achtergronden van het conflict tussen een Libanese christen en een Palestijnse vluchteling stukje bij beetje worden afgepeld – decennia van wrijving en onbegrip komen samen in één ruzie. En de ambivalenties spatten helemaal van het scherm in de films The Other Son van Lorraine Lévy en The reports on Sarah and Saleem van Muayad Alayan.

De kracht van verbeelding

Hoe moet het nu verder met de Palestijnen? Komt dit ooit nog goed? Je kunt die vraag beantwoorden op basis van diepgravende analyses, maar je kunt ook je verbeelding gebruiken. Veel projecten van Palestijnse kunstenaars zijn creatieve verbeeldingen van een mogelijke toekomst. Zo beschrijft Ibtisam Azem in The book of disappearance een situatie waarbij alle Palestijnen van de ene dag op de andere uit Israël zijn verdwenen. De bundel Palestine +100 is een verzameling van verbeeldingen van schrijvers over 2048, 100 jaar na de Nakba. Ook de bundel Reworlding: Ramallah bevat science fiction-verhalen over een mogelijke toekomst van Ramallah. Het kunstenaarscollectief Lifta ging eveneens aan de slag met visies op Future Palestine. Hun verbeeldingen zijn gebundeld met bijdragen van Selma Dabbagh en Emily Jacir.

Geen zin om te lezen? Laat je dan verrassen door de indrukwekkende video’s van Larissa Sansour Nation Estate of In The Future, They Ate from the Finest Porcelain vol toekomstvisioenen.

Juíst omdat Palestijnen met zoveel onderdrukking, tegenwerking, vragen en dilemma’s te maken hebben, zijn hun kunstuitingen rijk en veelzijdig. Daar komt bij dat veel kunstenaars voor korte of langere tijd in het buitenland wonen en daardoor invloeden vanuit verschillende talen, culturen en tradities in hun werk opnemen. Zo is de Palestijnse kunst en cultuur steeds in beweging en verhoudt ze zich tot het eigen culturele erfgoed, maar óók tot de steeds veranderende maatschappelijke ontwikkelingen.

Dit artikel biedt slechts een kleine greep uit de hedendaagse Palestijnse literatuur en film, andere cultuuruitingen zoals poëzie, muziek, zang, dans en beeldende kunst nog buiten beschouwing gelaten. Ook daar is natuurlijk heel veel moois te vinden.

Wil je meer weten over Palestijnse cultuur of over de genoemde boeken en films? Neem gerust contact met Podium voor Palestina: marianne@podiumvoorpalestina.nl En lees hier een eerder gepubliceerd stuk over het Palestijns filmarchief.

Enkele jaren geleden, toen Vivien Sansour als vertaler voor een internationale NGO het Dheisheh-kamp in Bethlehem bezocht, kreeg ze zelfgemaakte spinaziepasteitjes voorgeschoteld. Die smaakten zo lekker en troostrijk, dat het Sansour verbaasde toen ze hoorde dat de spinazie geteeld was in de onvriendelijke omgeving van het vluchtelingenkamp. ‘Hoe kan zoiets lekkers groeien op een plek met zoveel pijn?’, dacht ze. Het markeerde het begin van Sansours onderzoek naar ‘het voedsel waar ze vandaan kwam’.

Ze ontdekte dat Palestijnse boeren ooit voedsel voor de hele wereld produceerden, terwijl ze tegenwoordig vaak van hun land worden buitengesloten en niet de zaden mogen gebruiken die hun families eeuwenlang hadden gebruikt. Sansour maakte via zaden weer verbinding met haar eigen cultuur en erfgoed. Ze verzamelde rassen die duizenden jaren oud waren. Ze begreep dat deze zaden de Palestijnse bodem door en door kennen. In een tijd en op een plek waar boeren gewend waren geraakt aan monoculturen en aan beperkte toegang tot land en water als gevolg van de bezetting, begon Sansour inheemse Palestijnse zaden te verzamelen en richtte ze de Palestijnse Heirloom Seed Library op. Met deze zadenbibliotheek wil ze erfgoed en bedreigde zaadvariëteiten, traditionele Palestijnse landbouwpraktijken en de culturele verhalen en identiteiten die daarmee verbonden zijn, behouden en promoten. De zadenbibliotheek is gevestigd in het dorp Battir, dat behoort tot UNESCO-werelderfgoed, net buiten Bethlehem. De plek dient ook als een ruimte voor samenwerking met kunstenaars, dichters, schrijvers en journalisten om hun talenten en werk tentoon te stellen en te promoten.

‘Hoe kan zoiets lekkers groeien op een plek met zoveel pijn?’

In nauwe samenwerking met lokale boeren heeft Sansour zaadvariëteiten en voedselgewassen die met uitsterven worden bedreigd geïdentificeerd. Zaden die het geschiktst zijn om boeren en gemeenschapsleden te inspireren om zich actief in te zetten voor hun biocultuur en het lokale landschap. De Palestinian Heirloom Seed Library maakt deel uit van een wereldwijde discussie over biocultureel erfgoed. De bijbehorende Reizende Keuken is een mobiele plek waar lokale Palestijnse gemeenschappen worden betrokken en die behoud van cultuur promoot door voedselkeuzes.

Veerkracht en liefde

Hanneke van Hintum ontdekte de wereld van voedselproductie en de enorme uitdagingen waarmee boeren te maken hebben toen zij en Ruud Sies gingen samenwerken met Koppert Biological Systems. Sies en Van Hintum ontwikkelden Resilience Food Stories, een platform voor foto’s en verhalen. Ze presenteren de echte mensen die schuilgaan achter de mondiale complexiteit van voedselproductie en geven hen ruimte om hun verhalen te vertellen. Die verhalen zijn bijzonder, opwindend, inspirerend, leerzaam, ontroerend en grappig.

Van Hintum vertelt het verhaal van de Roemeense priester, wiens vrouw hem vroeg om wat peterselie uit de supermarkt te halen. Toen hij in de supermarkt stond met in zijn handen een in plastic verpakt bosje peterselie dat helemaal van Italië naar zijn dorp was gereisd, ging hem een licht op: ‘Dit kan ik toch zelf verbouwen’, dacht hij. En dat deed hij, en hij verbouwde nog veel meer. Het dorp produceert nu zijn eigen voedsel, vrij van chemicaliën en met veel liefde. ‘Op het theologisch instituut leerde ik dat ik als priester goed moest doen voor de gemeenschap. Goed eten produceren is voor mij het equivalent ‘, aldus de priester die boer werd.

Voedselproductie en landbouw gaan niet altijd samen met romantische verhalen. Voedselsystemen zijn politieke systemen en, zegt Sansour, ‘wij mensen zijn een hebzuchtige soort; we willen altijd meer. Grootschalige productie, of het nu biologisch of niet-biologisch is, betekent meestal dat vruchtbaar land wordt verbruikt voor één gewas, wat de bodem uitput. Sansour: ‘Vroeger waren boeren kunstenaars die met het land werkten, maar nu worden ze gedwongen de regels van voedselproducenten te volgen.’ Vijf bedrijven in de wereld hebben 70 procent van de wereldwijde zadenmarkt in handen. En alleen zaden die zijn geregistreerd in de officiële catalogi kunnen op de markt worden gebracht. Het registratieproces is duur en ingewikkeld. Er zijn boeren met mooie en gezonde groenten die niet in supermarkten verkocht kunnen worden, omdat de zaden niet officieel geregistreerd zijn.

‘Vroeger waren boeren kunstenaars die met het land werkten. Nu worden ze gedwongen de regels van voedselproducenten te volgen.’

Zaden zijn een sleutelelement in de verhalen. Van Hintum: ‘Mensen hebben ontzag voor zaden. Het is wonderbaarlijk dat oude en vergeten zaden kunnen uitgroeien tot planten en voedsel. En zaden hebben aarde nodig. Als er geen land is omdat het wordt bezet, of omdat er gebouwen of zonne-energiepanelen staan, of als er alleen plaats is voor grootschalige monocultuurproductie, kunnen mensen onmogelijk hun eigen voedsel produceren. Eigen voedsel verbouwen is in zekere zin een vorm van verzet. Sansour noemt het agrarisch verzet, het tarten van de neoliberale politiek waar alles iemands eigendom is en een prijs heeft. ‘Wat er op ons bord ligt, weerspiegelt onze keuzes: wat eet ik? Hoe is het geproduceerd, hoeveel water is er gebruikt en is iemand of iets beschadigd tijdens het proces?”

Sansour als Van Hintum zijn het erover eens dat de wereld een voedselproductiesysteem nodig heeft dat vriendelijker is voor de planeet. Hun verhalen op het Resilience Food Stories platform en de zaden in de zadenbibliotheek vertellen deze boodschap: de magie zit in het zaad; het geeft ons alles wat we nodig hebben.

Kijk deze korte film van Al Jazeera om meer te zien over het werk van Vivien Sansour.

Ga naar https://resiliencefoodstories.com/ voor foto’s en verhalen over veerkracht en voedsel van over de hele wereld . Als de coronamaatregelen zijn opgeheven, zullen Van Hintum en haar partner afreizen naar het Midden-Oosten en Noord-Afrika om daar verhalen te verzamelen.

 

De Iraakse jongeren die vanaf oktober 2019 met gevaar voor eigen leven de straat opgingen doen dat, pandemie of geen pandemie, nog altijd. Ze zijn het meer dan zat om knel te zitten in een systeem dat alleen de belangen van de elite dient, waarbij de sektarische leuzen je om de oren vliegen en iemand die de impasse probeert de doorbreken moet vrezen voor represailles vanuit militante groeperingen. Nurid watan, wij willen een thuisland, is niet voor niets dé leus van de opstanden.

Systeem vol barrières

Hoe zat het ook alweer? De dictatuur van Saddam Hussein kwam op 9 april 2003, niet lang na de Amerikaanse invasie, ten einde. Wat volgde was een periode van militaire bezetting, waarbij de door Saddam Hussein bevoorrechte soennieten werden gemarginaliseerd ten faveure van de sjiitische meerderheid. De grondwet uit 2005 probeerde recht te doen aan de verschillende groepen (denk daarbij ook aan Turkmenen, Assyriërs en Armeniërs), maar leidde tot een politieke impasse waarbij de meest dominante groepen elkaar constant beschuldigden van cliëntelisme, maar ondertussen zelf óók alleen voor de eigen groep zorgden. De instabiele situatie in Irak maakt het een fluitje van een cent voor Iran om haar invloed in Irak te vergroten, terwijl een deel van de soennitische onvrede op een afgrijselijke manier werd gekanaliseerd via al-Qaeda en later ISIS.

Erwin van Veen (senior onderzoeker bij Clingendael) schetst drie trends die de voornaamste obstakels vormen voor bestuurlijke vernieuwing. Allereerst is er het partijkartel waarin Koerdische, soennitische en sjiitische Irakezen de baantjes verdelen. Dat systeem leidt niet alleen tot patronage en corruptie, maar bemoeilijkt ook de intrede van nieuwe partijen. Daarnaast zijn de politie en verschillende strijdkrachten in hoge mate gepolitiseerd geraakt en hebben zij vergaande autonomie. Verschillende groeperingen, waarvan sommigen aanvankelijk tegen ISIS streden maar die nu zijn overgebleven om namens politieke machthebbers vuile, gewelddadige klusjes op te knappen, zorgen ervoor dat geweld een prominente rol blijft spelen. Tot slot is er de ingewikkelde positie van soennieten in Irak. Natuurlijk, ISIS is verslagen en het is niet zo dat die ieder moment weer op het toneel kan verschijnen. Maar de wederopbouw gaat lang niet overal even goed. Er bestaat onder Irakezen de neiging om ISIS te zien als externe factor, waarmee Van Veen maar wil zeggen dat de binnenlandse voedingsbodem voor soennitisch extremisme nauwelijks wordt onderkend. Kortom: de grondoorzaken van de opkomst van ISIS zijn nog lang niet verdwenen.

Hoop vanuit de nieuwe generatie

De jongeren in Irak (70 procent van de Irakezen is onder de 30) hebben het er maar mee te doen. Om deze jonge generatie te ondersteunen en perspectieven te helpen bieden, zouden wij als Europeanen en Nederlanders onze “veiligheids- en migratiebril” moeten loslaten en goed moeten luisteren.

Eerst die bril af. Bagdad is niet alleen een stad met een eeuwenoude beschaving, maar ook een ontzettend hippe plek. Gevraagd naar haar favoriete plek in de hoofdstad vertelt VN-gezant voor Irak Jeanine Hennis-Plasschaert over de oudste koffietent in Bagdad: ‘Jong en oud is hier druk bezig met hun shisha, en dat mengt zich allemaal. Het is net alsof je een andere eeuw binnenkomt.’ De Nederlandse ambassadeur Michel Rentenaar voegt daaraan toe: ‘Google maar eens gewoon op Baghdad haircut, en je zult versteld staan.’ Iets vergelijkbaars geldt voor Mosul: ‘Journalisten maken altijd maar foto’s van de puinhopen in West-Mosul. Maar kijk ook eens naar Oost-Mosul, dat is booming op dit moment. Daar gebeurt van alles, jongeren zijn volop bezig. We hebben die brug naar de hoop nodig.’

Typerend voor de kracht én de frustratie onder jongeren is de opmerking die een 16-jarig meisje, druk bezig met de planning voor een meisjesboksschool, maakte in een Yezidi-vluchtelingenkamp toen ze sprak met ambassadeur Michel Rentenaar: ‘I don’t know when you grown-ups are going to sort out this return issue to Sinjar, but my future starts right now!’

Wat maakt die nieuwe generatie dan zo bijzonder? Allereerst durven Iraakse jongeren kritische vragen te stellen: wat doet die elite eigenlijk voor ons? Ze willen een eind maken aan het sektarisch bestel en zijn klaar met de buitenlandse inmenging. In plaats daarvan verlangen jongeren naar een civiele staat (madaniyya), en dát is de kern van de leuze nurid watan. Gebruik van geweld zweren de jongeren, zelfs als de ordetroepen dit wel doen, expliciet af. In een land met een recente geschiedenis als Irak getuigt dat van een moed die ons haast verplicht hen te steunen.

Volgens de half-Iraakse arabiste en juriste Laila al-Zwaini draait een civiele staat om de “vier B’s”: Bescherming van Belangen en Behoeften van Burgers. ‘We moeten echt anders gaan denken over wat veiligheid en geopolitiek is, en wat de platforms zijn. Jongeren zíjn politieke actoren en de straat ís een platform.’ Madaniyya kan een belangrijke rol spelen als verbindende factor, en daarin is ook een rol weggelegd voor de islam. ‘Wij hoeven niet altijd onze termen te exporteren. Waarden als vrijheid en gelijkheid zitten al in de cultuur.’

Steun uitspreken, en meer

Hoe kunnen wij die hoopvolle boodschap vanuit hier kracht bijzetten? Het begint, zoals vaker, met goed luisteren. Al-Zwaini: ‘Kijk naar de kunst, poëzie, muurschilderingen, alles wat de jongeren laten zien. Dat ziet er misschien niet meteen uit als politieke taal, maar dat is het wel degelijk. Via de kunst worden een heleboel taboes doorbroken.’ Daarnaast is het uitspreken van steun, niet alleen op het niveau van humanitaire hulp en maatschappelijk middenveld maar juíst op het politieke niveau belangrijk. Al-Zwaini schreef in september 2020 al een vurig pleidooi om de eisen van de Iraakse jongeren vol overtuiging te omarmen.

Het steunen van de nieuwe generatie kan langs verschillende niveaus. Het is niet voor niets dat naast de inhoudelijke expertise van Van Veen en Al-Zwaini ook ambassadeur Michel Rentenaar, VN-gezant Jeanine Hennis Plasschaert, Tweede Kamerlid (VVD) Ruben Brekelmans en Europees Parlementariër (PvdA) Thijs Reuten bijdragen leverden tijdens de bijeenkomst. Nederland en Europa kunnen – daar zijn Rentenaar, Brekelmans en Reuten het over eens – een belangrijke rol spelen in de verbetering van de economische situatie. ‘We moeten kijken waar sterke punten liggen in Irak, en kijken waar samenwerking mogelijk is. Oók om banen te creëren, want zonder perspectief werkt het niet’, aldus Reuten. ‘Europa is daarnaast in de unieke positie dat het een tegenwicht kan bieden aan zowel de Amerikaanse als de Iraanse invloed, en daarbij nadrukkelijk de kant van de bevolking kan kiezen.’

Grofweg vinden de verschillende sprekers elkaar op een driesporenbeleid dat loopt via verschillende tijdslijnen en beleidsterreinen. Op de korte termijn wegen politieke en economische belangen het zwaarst. Rentenaar: ‘Het land heeft 26 miljoen potentiële stemmers, maar de laatste keer gingen er maar 10 miljoen daadwerkelijk naar de stembus.’ Doel op de korte termijn moet volgens Erwin van Veen daarom zijn om – samen met de VN-missie en de religieuze autoriteiten in Irak – te zorgen voor een zo hoog mogelijke opkomst én het helpen van jongeren die politiek actief zijn. De signalen wat dat betreft zijn gematigd positief. Een ander korte/middellangetermijndoel moet een verbetering van de economische situatie zijn. Nederland kan daar als wereldspeler op het gebied van landbouw een voortrekkersrol nemen. Op de wat langere termijn en op geopolitiek niveau, ligt het voor de hand dat Europa probeert de nucleaire deal met Iran nieuw leven in te blazen. Van Veen: ‘Zonder nucleaire deal is er weinig mogelijk. Irak dient nu als een soort “uitlaatklep” voor Iran, die druk moet eraf.’

Op de lange termijn is fundamentele verandering van het politieke systeem een must om tot een civiele staat te komen. Bevordering van de dialoog tussen verschillende groepen én tussen burgers en de overheid is essentieel. Volgens Hennis-Plasschaert zit Irak nu in een soort catch-22: ‘om het vertrouwen te herstellen is politieke verandering nodig, maar door gebrek aan vertrouwen als gevolg van de bestaande obstakels, daalt het vertrouwen juist en verdwijnt echte verandering daarmee uit zicht.’ En toch, de nieuwe generatie is wars van het sektarische discours en dáár ligt de sleutel tot verandering. Zowel het NIMD als GMOP hecht buitengewoon veel belang aan het op de agenda houden van Irak en aan ondersteuning van de jonge generatie en de opbouwende krachten in het land. We kunnen hen helpen hun boodschap te versterken en bestendigen, bijvoorbeeld door die nú al uit te dragen op het politieke toneel. Dat vereist natuurlijk moed en volharding. Maar dat is een schijntje vergeleken met de moed die Iraakse jongeren dagelijks opbrengen om de straat op te gaan en hun burgerrechten op te eisen.

Je kunt de bijeenkomst via onderstaande link volledig terugkijken:

Een panel, samengesteld door het Grote Midden Oosten Platform, boog zich over die vraag. Om resultaten te bereiken moet er minder gepraat worden, en meer actie ondernomen; er moet meer geld en capaciteit naar duurzame initiatieven, zo concludeerde het panel. En bovenal moet er beter geluisterd worden naar de bewoners; zij zijn immers degenen die hun stad vormgeven.

Steden als aanjagers van duurzaamheid

‘Steden hebben zeker een transformerende kracht,’ zegt Karim Elgendy, een duurzaamheidsconsultant en architect in Londen, tevens grondlegger en coördinator van Carboun, een belangenbehartigingsinitiatief dat zich inzet voor duurzaamheid in steden in het Midden-Oosten. ‘We zouden de MENA-regio zelfs een stedelijke regio kunnen noemen, aangezien twee derde van de bevolking in steden woont; gemiddeld meer dan in Azië en Afrika. Weliswaar is het niet zo veel als in Noord-Amerika en Europa, maar het is vrij hoog,’ aldus Elgendy. Dat is een positieve ontwikkeling omdat steden centraal staan in economische ontwikkeling, voegt hij toe. ‘Recente data laten zien dat in regionale hoofdsteden het gemiddelde BNP per inwoner twee keer zo hoog is als het landelijke gemiddelde. Het is ook waar 60 procent van de energie wordt verbruik, meer dan 60 procent van diensten en producten worden afgenomen én steden zijn verantwoordelijk voor de helft van de CO2 uitstoot,’ somt hij op. Aangezien steden ook nog het meest worden beïnvloedt door klimaatverandering, zijn ze theoretisch gezien een goed startpunt voor duurzaamheidsinitiatieven.

Maar de MENA-regio kent ook verschillende uitdagingen op dit gebied. De Nieuwe Leipzig Charter (2020) schetst een beleidskader voor duurzame stedelijke ontwikkeling van compacte, sociaal en economisch gemengde steden. Hoewel delen van sommige steden in het Midden-Oosten erg dichtbevolkt zijn, is de bevolkingsdichtheid van steden in de regio over het algemeen nog laag, aldus Elgendy. UN Habitat raadt een bevolkingsdichtheid aan van 15 000 mensen per vierkante kilometer. In steden in het Midden Oosten ligt het gemiddelde tussen 1 200 – 25 000 bewoners per vierkante kilometer. En in plaats van dichtbevolkter te worden, verdunnen steden in de MENA regio juist, ze verliezen ongeveer 1,5 procent aan dichtheid per jaar. ‘Dat is slecht vanuit milieuoogpunt,’ zegt Elgendy. ‘Niet alleen moeten gebouwen apart van elkaar verwarmd en gekoeld worden, maar publieke infrastructuur wordt ook een grotere uitdaging. ‘Dunner bevolkte steden zijn ontworpen voor auto’s en particuliere voertuigen. Het feit dat veel MENA-landen subsidie verlenen voor zowel elektriciteit als brandstof zorgen ervoor dat er weinig prikkels zijn voor stedenbouwers en consumenten om deze middelen efficiënter te gebruiken’, vertelt hij.

De uitdijing is het meest acuut in Cairo; de oppervlakte van de stad groeit elk jaar met zes procent. De afgelopen decennia hebben de centrale planningsautoriteiten besloten om steden te bouwen in de woestijn. Zoals op het beeld hieronder te zien is, zijn er al ringwegen gebouwd. De woestijngrond die aan deze wegen grenst wordt nú al meer waard, zegt Sonja Spruit, een architect in Cairo die gespecialiseerd is in betaalbare woningen en sociale infrastructuur. ‘De verleiding om verder uit te breiden zal enorm zijn,’ zegt zij.

Informele bouw

Maar ondanks deze hoge graad van formele bouwplannen, is er ook een enorme hoeveelheid informele bouw in de Egyptische hoofdstad. 65 procent van de bevolking van Cairo, bijvoorbeeld, woont in informele gebieden, vaak dichte, hoge bebouwing in de buurt van het centrum van de stad.  Elgendy vindt dat steden worden ondermijnd door deze informaliteit. Maar voor Spruit onthullen ze juist de behoeftes van de bevolking. ‘Mensen doen wat logisch voor ze is. Heel vaak zitten stedenbouwkundigen er ver naast’, zegt ze. Als voorbeeld noemt ze de sociale woningen die zijn ontwikkeld als onderdeel van Zes Oktoberstad, een van de nieuwe woestijnsteden. ‘Dit project bevindt zich erg ver weg van het centrum van Cairo, het ligt op 37,4 km van het Tahrirplein, 14,9 km van een geplande monoraillijn – die nog niet bestaat – en 23,6 km van een geplande metrolijn, die ook nog moet worden gebouwd. En de aanleg van metrolijnen duurt enorm lang,’ zegt Spruit. ‘Als het de bedoeling was zich te richten op huishoudens met lage inkomens, hoe kunnen die mensen daar wonen? Dat is gewoon niet mogelijk.’ Volgens Spruit kiezen de mensen met een lager inkomen ervoor om te wonen in informele gebieden in de stad of dorpen die veel dichter bij het centrum liggen, met goede minibus verbindingen naar de stad. ‘Dit is een logische stap. Er zit wijsheid in noodzaak. Elke oplossing die we bedenken zou er een moeten zijn die een land wil uitvoeren omdat het zo logisch is.’

Er zit wijsheid in noodzaak. Elke oplossing die we bedenken zou er een moeten zijn die een land wil uitvoeren omdat het zo logisch is.’

De meest dichtbevolkte delen van Cairo zijn juist de delen die voldoen aan de aanbevelingen van de Leipzig charter wat betreft bevolkingsdichtheid, zegt Spruit. Het zijn juist de gebieden die officieel worden gepland die fundamenteel en structureel niet duurzaam zijn, voegt ze toe. Het water voor de geplande parken in de nieuwe woestijnsteden moet 400 meter worden gepompt, of het moet uit de Nijl worden gehaald, of uit de Rode Zee, wat betekent dat het ontzilt moet worden. ‘In essentie is het bouwen in de woestijn niet duurzaam. En om het op zo’n grote schaal te doen, en met zo’n lage dichtheid… 91 procent van de 20 miljoen mensen wonen in het dichtbevolkte gebied van Cairo. Bijna niemand woont in deze nieuwe gebieden, maar dat is waar alle investeringen naartoe vloeien.’

Naast het vinden van de juiste oplossingen, blijft de vraag of steden de capaciteit hebben om te veranderen, aldus Elgendy. Sommige steden hebben niet de wetgevende en uitvoerende bevoegdheid; ze hebben vaak geen zeggenschap over de belangrijkste stedelijke voorzieningen zoals energie, water en mobiliteit. Dit kan het moeilijk maken om, bijvoorbeeld, zonnepanelen te installeren op privédaken, zelfs als dit soort projecten op een nationaal niveau, zoals zonnepanelen op de daken van ministeries, wel mogelijk is.’ De macht van steden is gedegradeerd tot ruimtelijke ordening; ze mogen bouwvergunningen uitgeven, of bedenken hoe grond wordt gebruikt, en zelfs dan is er zeer weinig publieke betrokkenheid bij het planningsproces,’ zegt Elgendy.

Grotere betrokkenheid

Dit is waar er grote kansen liggen voor verbetering. ‘Er is geringe betrokkenheid bij planningskwesties. Ontwerpen gebeurt in stedenbouwkundige bureaus,’ zegt Elgendy. ‘Er is nul publieke betrokkenheid. De mensen die nieuwe steden ontwerpen, of veranderingen bedenken, zouden niet alleen moeten praten met ontwikkelaars en planners, maar juist potentiële bewoners, en, indien aanwezig, het maatschappelijk middenveld moeten betrekken. Elke verbetering op dit vlak zou goed zijn, want we starten vanaf nul.’

Spruit vind ook dat inspraak van bewoners een sleutelrol speelt in het realiseren van duurzame oplossingen. ‘Mijn advies aan steden zou zijn om te werken aan oplossingen die mensen makkelijk kunnen toepassen,’ zegt ze. ‘Als we erover nadenken hoe we steden fundamenteel kunnen veranderen, moeten we oplossingen vinden die niet alleen cosmetisch zijn, maar direct toepasbaar, aantrekkelijk en praktisch, en die op grote schaal uit te voeren zijn. Anders blijven de oplossingen slechts een kers op de taart, maar niet structureel,’ zegt Spruit. Het is essentieel om de mensen te gebruiken die in de stad wonen, die haar vormgeven, zegt de architect. ‘Er kan verandering plaatsvinden, mensen zijn slim,’ zegt ze, wijzend  naar de bewoners van de Syrische stad Binnish, waar er vanwege de burgeroorlog geen toegang meer hebben tot het elektriciteitsnetwerk, en daarom nu allemaal zonnepanelen op hun daken hebben geïnstalleerd. ‘Maar als we willen helpen, moeten we de mensen bijstaan en aanhaken bij hun slimheid.’

Elke poging om steden te verduurzamen moet werken met wat er in het verleden gebouwd is, en hoe steden zich met de tijd hebben ontwikkeld, zeggen zowel Spruit als Elgendy. ‘Er is feitelijk een plafond aan duurzaamheid. Als een plan is gemaakt, als een stad op een bepaalde manier is gebouwd, is het heel moeilijk dat te herstellen,’ zegt Elgendy. Daarom ligt er een enorme verantwoordelijkheid bij degenen die steden, of de uitbreiding van steden, ontwerpen. ‘Zij bepalen decennia van CO2 uitstoot en de ecologische voetafdruk. Mensen zijn zich daar niet genoeg bewust van.’

Rol van de EU

De EU heeft een rol in het helpen bij de vergroening van de MENA-regio, en werkt daar ook aan in landen om de Middellandse Zee. Er zijn 30 klimaatactieplannen samengesteld in nauwe samenwerking met de lokale autoriteiten, en er staan er nog 100 in de planning, zegt Spruit.

En er zijn positieve ontwikkelingen, aldus Egendy. Amman wil haar Co2 uitstoot met 40 procent verminderen vóór 2030, en heeft als doel haar uitstoot rond het nulpunt te krijgen vóór 2050 door onder andere meer groene gebouwen, zonnepanelen op de daken te installeren en het gebruik van het openbaar vervoer en groene energie te stimuleren. Ook Algiers, Dubai, Doha en Fez zijn allemaal bezig om groener te worden.

‘Steden in de MENA zouden van elkaar kunnen leren, en van Europese steden rond de Middellandse zee’, zegt Elgendy. Helaas zijn de meeste geen lid van stedelijke netwerken, of peer-to-peer netwerken.  ‘In de zeldzame gevallen waar dat wel het geval is, ligt er geen nadruk op het klimaat.’

Terwijl samenwerking werkt, zegt Elgendy, wijzend op Chefchaouen, een stad in Marokko. De stad ontwikkelde in samenwerking met andere steden uit het Middellandse Zeegebied ondersteuningsnetwerken, een energie-actieplan en voerde succesvol andere kleinschalige veranderingen door. ‘Dit laat de kracht zien van wat er geleerd is door peer-to-peer discussies over technische problemen, in plaats van te verzanden in nationale politiek,’ zegt Elgendy.

Gezien het hoge gehalte aan centrale planning in de regio, vindt Elgendy sowieso dat groene initiatieven er beter aan doen om de hoofdsteden te vermijden, voor nu althans, gezien de machtspolitiek die vaak om de hoek komt kijken als het om de hoofdstad gaat. Maar, waarschuwt Spruit, kleinere steden hebben ook vaak minder budget, en zullen meer ondersteuning nodig hebben. Uiteindelijk is het doorslaggevend dat plannen die door de netwerken worden bedacht, ook echt worden uitgevoerd.

Er wordt al decennia samengewerkt tussen Europa en de regio, ‘maar vaak belandt goed advies in de la van een bureau’ zegt Spruit. Nu zijn er proefprogramma’s nodig ‘om te dienen als inspiratie en te laten zien dat de oplossingen haalbaar, betaalbaar en aantrekkelijk zijn.’ Dat vraag niet alleen politieke wilskracht om dit soort initiatieven te onderschrijven, maar ook budget, aldus Spruit. ‘Je kunt niet alleen maar praten om dingen gedaan te krijgen. We hebben mensen nodig die er tijd en zweet, insteken.’

De opname van het online evenement is beschikbaar via onderstaande link: