‘Cities definitely have a transformative power’, says Karim Elgendy, a sustainability consultant and architect based in London and founder and coordinator of Carboun, an advocacy initiative promoting sustainability in Middle East cities. ‘We could even go as far as to call MENA an urban region, since two-thirds of the population live in cities, which is more than the Asian or African average. It’s not the same as Europe and North America, but it’s pretty high. This is positive because cities are central to economic development. Recent data show that in regional capitals the average GDP per capita is twice as high as the national average.  It is also where more than sixty percent of energy is consumed, more than sixty percent of products and services are consumed and cities are responsible for half of the carbon emissions. As they are most highly impacted to climate change, in theory these regional capitals are a solid point of departure for greening efforts.’

But there are multiple challenges in the MENA region. The New Leipzig Charter (2020) outlines a policy framework for sustainable urban development enabling compact, dense, socially and economically mixed cities. However, despite parts of Middle Eastern cities being incredibly dense, the density of cities in the MENA region overall is still low, says Elgendy. UN habitat recommends a density of 15,000 persons per square km, and Middle Eastern cities are within a range of 1,200-25,000 people per square kilometre. But rather than becoming denser, cities in MENA are actually becoming more thinly populated, losing 1.5 percent density per year. ‘This is bad from an environmental point of view,’ says Elgendy. ‘Not only do buildings need to be cooled and heated separately, they also make public infrastructure more of a challenge. More thinly populated cities are designed for cars and private vehicles. The fact that many MENA countries subsidise both electricity and fuel create little incentive for planners and consumers to use these resources more efficiently.’

Such expansion is most acute in Cairo, which is sprawling by more than six percent every year. The past few decades, central planning authorities have decided to construct desert cities. As the image below shows, ring roads have been built. As a result, desert land adjacent to these roads is already becoming more valuable according to Sonja Spruit, a Cairo-based architect specialized in affordable housing and social infrastructure. ‘The temptation will be extremely large to expand even more’, she says.

Yet despite this high degree of formal planning, there is also a great deal of informal construction happening in the Egyptian capital. 65 percent of Cairo’s population, for example, lives in informal areas, often dense high-rise close to the city centre. Elgendy feels cities are undermined by this informality. Spruit notes that they reveal the needs of the population. ‘People will do what makes sense for them. Very often planners are quite far off the mark’, she says. For example, Cairo has developed public housing in its new desert towns such as Sixth of October city. ‘This development is very far from the centre of Cario, 37.4 km from Tahrir, 14.9 km from planned monorail that doesn’t exist yet and 23.6 km from planned metro line that doesn’t exist yet, and metro lines take a very long time to implement’, Spruit says. ‘If this is supposed to target low-income households, how can they live here? It’s impossible.’ According to Spruit, people chose to move to informal areas in the city and villages much closer to Cairo, which are well-connected to the city through minibuses. ‘This is a logical step. There is some wisdom to necessity. Any solution we come up with should be one that a country wants to execute because it makes so much sense.’

In addition to finding the right solutions, the question also remains whether or not cities have the capacity to realise transformation, says Elgendy.  Some cities lack legislative and executive municipal power; they are often not allowed to manage their main urban systems, like energy, water and mobility, he says. This can make it difficult to install, for example, solar panels on private rooftops, even though solar projects on a national scale, for example on the rooftops of ministries, are possible. ‘Cities’ powers are relegated to planning affairs, whether they can issue land use planning or building permits, and even in that field they lack public engagement in the planning process’, Elgendy says.

This is where significant room for improvement lies. ‘There is poor involvement on planning issues. Planning happens in planning offices’, Elgendy says. ‘There is zero engagement at the moment.  Those designing new cities or changes should engage not just developers and planners, but also potential citizens, and, if present, civil society. Any improvement on that front would be good, because the baseline is zero.’

Spruit, too, feels input from residents is key to achieving sustainable solutions. ‘My advice would be for cities to work on solutions that people can easily implement’, she says. ‘If we think of fundamentally transforming cities, we have to think of solutions that are not cosmetic, but that are directly applicable, attractive and practical and that could be implemented en masse. Otherwise they remain a cherry on top of a pie, but nothing structural’  It is essential to use the people that live in the city, those that shape it. ‘There can be transformation, people are smart’, she says, pointing to residents in the Syrian town of Binnish, who, due to the civil war, are no longer connected to the electricity grid and have therefore installed solar panels on their roof. ‘But if we want to help in any way, we must be with the people and latch on to that smartness.’

The most dense parts of Cairo are actually in line with the recommendations of the Leipzig charter in terms of density, Spruit says. Yet it is the areas that are officially planned that are most fundamentally and structurally unsustainable, she adds. The water that will feed into the planned parks in the new desert areas will have to be pumped 400 meters, or from the Nile or from the Red Sea, which means it would have to be desalinated. ‘In essence, to build in the desert is unsustainable’, she adds. ‘And to do it on such a large scale, and such a low density…. 91 percent of 20 million people live in the dense part of central Cairo. Hardly anybody lives in these new areas where all the investment goes.’

And this is irreversible. Once something has been built, you’re usually stuck with it, for better or worse. Any effort to make cities more sustainable has to work with past realities, and with how cities have developed over time, Elgendy and Spruit agree. ‘There is effectively a ceiling on sustainability. Once a plan is made, once a city is built the way it is built, it is very hard to fix it’, says Elgendy. There is therefore and enormous responsibility on those who plan cities or city extensions. ‘They can lock in decades of emission and environmental footprint. People aren’t sufficiently aware of that.”

Role of the EU

The EU has a role to play in helping the MENA region become greener and is already working with local authorities in countries around the Mediterranean. They have made 30 climate action plans in close cooperation with these local authorities and are planning to make 100 more, Spruit says.

And indeed there are some positive developments, according to Elgendy. Amman plans to reduce 40 percent of its carbon emissions by 2030 and to reach near zero by 2050 by increasuing the number of green buildings, installing rooftop solar panels and stimulating both renewable energy and public transportation use. Algiers, Dubai, Doha and Fez are all making efforts to become more green.

‘Cities in MENA could learn from each other and from European countries around the Mediterranean,’ Elgendy says. Sadly, most are not involved in the city networks or peer-to-peer networks. In the rare cases they are, they are not focused on the environment.’

Collaboration works, Elgendy says, pointing to Chefchaouen, a town in Morocco that has managed to work with Mediterranean support networks to create an energy action plan as well as some other minor developments. ‘This demonstrates the power of learning through peer-to-peer discussion of technical issues, rather than getting bogged down in the national politics.’

Due to the large degree of central planning, Elgendy feels green initiatives should best avoid capital cities for now, due to the contentious power politics that come into play once capitals are involved. But, Spruit warns, smaller cities will also have less budget, and need more support. And at the end of the day, she says, it’s crucial that plans created through networks are implemented.

Working together between Europe and the region has been going on for decades, ‘but often good advice ends up in a drawer in a desk.’ Now, pilot programmes need to be executed, ‘to act as an inspiration and proof that the solutions are feasible and affordable and attractive.’ This requires political will to support such initiatives, and budget as well. ‘You can’t just talk to get things done. We need people to spend time and sweat.’

A recording of the online event can be watched here:

In de factsheet komen negen uiteenlopende onderwerpen aan de orde die belangrijk en volop in beweging zijn, maar vaak onvoldoende of eenzijdige aandacht krijgen. Hierdoor zijn ze lastig te doorgronden voor eenieder die niet dagelijks bezig is met het Midden-Oosten en Noord-Afrika. De volgende onderwerpen komen aan bod:

 

• Klimaat
• Democratie & participatie
• Jeugd
• Wederopbouw
• Onderwijs
• Handel
• Euromediterrane samenwerking
• Nederlandse IS-vrouwen met kinderen
• Jemen

De factsheet – reeds aangeboden bij de verschillende Kamerfracties en -commissies – is niet alléén bedoeld voor nieuwe Kamerleden. Het document leest ook als een algemeen beleidsadvies. Zoals valt te lezen, is het Grote Midden Oosten Platform overtuigd van een holistische benadering ten aanzien van de MENA-regio, waarbij verschillende beleidsterreinen elkaar aanvullen.

Een overzicht van de verschillende adviezen lees je hier:

De avond werd ingeluid met een bespreking van verschillende werken van schrijver George Kadr in een gesprek met Araa Al Jaramani, een Syrische scenariste die tegenwoordig als gastonderzoeker bij de Universiteit Leiden werkt. De oorlog dwong veel Syriërs hun land te ontvluchten en elders een nieuw leven op te bouwen. Dit geldt ook voor George. Zijn boeken gaan over man-vrouw verschillen, over seks maar ook over Homs, een stad met een reputatie als het gaat over humor. Zijn boek over Homs, de humor en rituelen kreeg een update vanwege de paralellen die hij ontdekte met de carnavalsrituelen in Limburg en Brabant, waarvan Kadr vermoedt dat deze via de kruisvaarders zijn overgedragen.

Dima Mousa, van huis uit apother en zelf geboren in Homs, presenteerde de avond samen met Sijtze van der Meer, acteur. Dima gaf de nodige duiding en achtergronden bij de diverse schrijvers en maakte het publiek deelgenoot van het gesprek, bijvoorbeeld van de speciale reputatie van Homs. Dit voert terug tot de tijd van de Mongolen die hun aanval op de stad op een woensdag voorbereidden. De notabelen van Homs verzonnen een list en overhandigden de sleutel van de stad aan de aanvallers met de woorden: ‘Mocht u onze stad innemen pas dan wel op met het inademen van de lucht, want zij maakt onze bewoners gek.’ Homs bleef dankzij deze vondst gespaard, maar het bezorgde de Homsi een levenslange reputatie van gekkigheid. Grappen over de inwoners uit Homs zijn er dan ook legio en woensdag is tot op de dag van vandaag een dag waarop gekheid alle ruimte krijgt.

Schrijfster Majdolin Refai benoemt in een interview met Dima Mousa: ‘Wij hebben een stem en wij vertellen onze verhalen. Er zullen ons ook weer goede dingen overkomen. Ondertussen zal het schrijven de Syriërs helpen – er is geen andere manier.’ Majdolin Refai, schrijfster, journaliste en hoofdredactrice van het tijdschrift Assaut (De Stem) droeg haar romanfragment op indringende wijze voor. ‘Wat ik tijdens tien jaar oorlog heb gezien, raakt me enorm. Mijn schrijven werd overweldigd door verdriet en mijn bezorgdheid werd het documenteren van wat er met misdaden gebeurt via de roman en zijn helden. Nadat ik in Nederland was aangekomen en me veilig voelde, begon ik het leven weer te zien door de gekleurde Hollandse tulpen, en schreef ik weer met optimisme en liefde. In Mirrors of a Woman from the Tower of Love druk ik dit uit en bedank ik Nederland, het land dat me vleugels heeft gegeven om weer te vliegen.’

Kadr, Al Jaramani, Mousa en Refaie wonen allen in Nederland, terwijl hun collegaschrijver Khalid Khalifa nog steeds in Syrië leeft. Zijn werk De Dood is een Zware Klus beschrijft dan ook een ‘bloedstollende roadtrip door Syrie’, zoals Judith Naeff al eerder besprak in haar recensie van dit belangrijke boek. De ervaringen van Syriërs zijn absoluut niet homogeen, maar bieden juist een breed palet aan verschillende verhalen. In Khalifa’s werk zien we dit duidelijk terug: geen enkele verhaallijn loopt over in de ander, ieder karakter heeft zijn eigen ervaringen. De boeken van Khalifa zijn vertaald in vele talen maar nog steeds verboden in Syrië. Sijtze van der Meer droeg een fragment voor en nam het publiek mee met zijn warme stem.

Dima verwees ook naar een voor haar andere belangrijke roman van schrijver Fadi Azzam, Beit Haddad, dat een goed beeld geeft van de revolutie in Syrië tussen 2011 en 2015. De tweestrijd waarin de hoofdpersoon verkeert is sprekend, het is een belangrijk document voor de toekomst. Dima lichtte toe dat scenarioschrijvers voor film en televisie in Syrië veelal professionals zijn. Het zijn bekende romanschrijvers en dichters die op deze manier geld verdienen. Zie ook Syrische soaps symbool van hoop, een interview met soaponderzoekster Rebecca Joubin en Esseline van De Sande.

De diversiteit van Syrië blijkt ook uit de vijf boeken van schrijver en onderzoeker Hasan Kujjah, die allen gaan over de oude en bijzondere stad Aleppo, waarover hij vertelt in een interview met Vanessa Lambrecht. Het is welbekend dat Aleppo met zijn kosmopolitische en open karakter vele  verschillende mensen aantrekt. De stad wordt door reizigers uit alle windstreken enthousiast beschreven. Naast het materiële erfgoed van Aleppo, vermeldt Hasan ook het belang van immaterieel erfgoed zoals geuren en kleuren.

Tijdens de avond in Branoul was er ook ruimte voor film en poëzie Zo las scenarioschrijver en dichter Adnan Alaoda een gedicht voor dat hij schreef voor het Arab Film Festival. Het is een ode aan het Fardos filmtheater in Damascus en het brengt zestien Syrische films samen tot één gedicht. ‘De kroon van de liefde bestaat uit doornen’, aldus Alaoda. Het gedicht beschrijft zowel het hartverscheurende verdriet dat veel Syriërs voelen voor hun land alsook voor de schoonheid van de vele culturele kleuren die zij met zich meedragen van thuis.

Ter afsluiting van de avond was er een interview met de Syrische filmmaker Rosh Abdelfatah van het Arab Film Festival. De filmmaker benadrukt dat het vertellen van verhalen enorm belangrijk is voor Syriërs, ook als dat verhalen van verlies zijn. Wat onvermijdelijk is, want: ‘Er is bijna geen stad in Syrië die geen bombardementen heeft meegemaakt, bijna geen familie zonder slachtoffers. Iedereen in Syrië is iets kwijtgeraakt.’

Ook al is elk verhaal anders, toch is er sprake van een rode draad: Syriërs zijn vastbesloten om hun stem te gebruiken voor het creëren van verhalen – en daarmee tonen ze niet alleen hun creatieve diepte, maar ook hun kracht.

Het Midden-Oosten wordt vaak afgeschilderd als een geïsoleerde regio, een moeizame of complexe regio, onveranderlijk, twistziek en tribaal. Dat het onzin is om een regio los te zien van zijn omgeving (want zo is geen enkele regio, zelfs eilandjes in de Grote Oceaan worden beïnvloed van buitenaf) wordt duidelijk uit een zeer uitgebreide reeks essays, onderverdeeld in zes hoofdstukken (‘Nations without borders’, ‘Home and the world’, ‘Food, Film, Fashion, Music’, ‘Geopolitics of goods’, ‘Human flows’, en ‘Politics and movements’). Elk essay laat vanuit een andere invalshoek zien hoe sterk de regio verbonden is met de rest van de wereld.

Het frappante is: in de meeste gevallen wisten we dat eigenlijk al lang. Neem het eerste essay: ‘God’. Een groot deel van de wereldbewoners heeft een Godsbeeld dat ontstond in het Midden-Oosten. Ook is ondertussen lang en breed bekend dat wetenschappers uit de regio een grote rol hadden in de ontwikkeling en verspreiding van onder andere algebra en astronomie.

De schrijvers herinneren ons eraan hoe het komt dat landen/staten in de MENA zijn wat ze zijn, en waarom ze functioneren zoals ze functioneren. Daar ligt eindeloze bemoeienis van buitenaf aan ten grondslag. In het gebied dat we nu het Midden-Oosten noemen (een koloniale term, door de Engelsen geïntroduceerd tijdens hun bezetting van Egypte), lagen eerder grote Islamitische rijken: van de Fatimiden, de Safividen, en de Ottomanen. Hoogleraar Hamid Dabashi beschrijft hoe er sinds koloniale tijden met geweld een geografie is opgelegd, en hoe Europa en de VS zichzelf als het centrum van de wereld zijn gaan zien: ‘The West and the Rest’. In het Westen bestaat bij veel mensen bijvoorbeeld een neiging om Westerse artiesten, denkers, schrijvers als universeel te zien, en niet-Westerse artiesten, denkers en schrijvers als ‘lokaal’. Het bizarre is dat postkoloniale natiestaten in het Midden-Oosten zelf óók zijn meegegaan in dat narratief. Deze gefabriceerde, lineaire geschiedenis van hun land wordt gebruikt om het staatsbestuur te legitimeren en oppositie uit te schakelen. Ben je tegen mij? Dan ben je tegen de onafhankelijkheidsstrijd! Op die manier vernauwt de lineaire geschiedschrijver het wereldbeeld van burgers in het Midden-Oosten, en ontneemt het hen een kosmopolitische blik.

Iemand die de stereotypen over Moslims en Arabieren doorbreekt, gewoon door zichzelf te zijn, is de Egyptische stervoetballer Mohamed Salah. Volgens schrijver en socioloog Amro Ali heeft hij grote invloed, niet zozeer omdat hij een topspeler is, maar omdat hij een soort morele held is geworden. Hij verbergt nooit dat hij een vroom moslim is, wat in combinatie met zijn sympathieke uitstraling een bijzonder effect had. Een studie door de Universiteit van Stanford liet zien dat (mede) door de voetbalster Islamofobe haatmisdaden met bijna twintig procent, en de anti-Moslim tweets met de helft afnamen. Voor Arabieren, en in het bijzonder Egyptenaren, geeft hij hernieuwde betekenis aan de begrippen waardigheid, menselijkheid en vriendelijkheid. Het feit dat hij bedankte voor een luxe villa, en liever een donatie deed aan zijn geboortedorp, zette de toon. Hij laat zien, beschrijft Ali, dat ‘het alternatief voor nationalisme niet verraad is, maar burgerlijke verantwoordelijkheid. Het alternatief voor verstikkend religieus conservatisme hoeft niet perse apathie of bespotting van het heilige te zijn, maar vertrouwen geven aan een stevig systeem van waarden’. Zo appelleert Salah, zowel in het Westen als in Egypte en de rest van de Islamitische wereld aan onze menselijkheid.

Er is een mooi essay opgenomen van Edward Said, “Reflections on Exile”, dat, hoewel het natuurlijk is geïnspireerd door zijn eigen ballingschap als Palestijn, niet speciaal gaat over het Midden-Oosten. Hij beschrijft hoe de pijn van het van huis en haard verdreven zijn een existentiële pijn is, en dat die die bij schrijvers vaak een belangrijke inspiratie vormt in hun werk. Hij noemt James Joyce en Joseph Conrad, die hun ballingschap ook koesterden. In Nederlandse context moet ik meteen denken aan Rodaan al Galidi. Juist het feit dat ze niet thuis zijn, nergens thuis zijn, maakt hun kijk op de wereld zo origineel en de moeite waard.

Bayat en Herrera, die het boek redigeerden, zijn geen onderzoekers zonder mening. Tijdens een bijeenkomst in 2018 in Den Haag, over wat we vanuit Europa kunnen doen om jongeren in het Midden-Oosten meer perspectief te bieden, legde Herrera haarscherp uit dat de Westerse ‘focus’ op het stimuleren van ondernemerschap in de MENA-regio niet eerlijk is. Dat legt de verantwoordelijkheid bij het individu, en doet niets tegen corrupte en onrechtvaardige nationale en internationale systemen.

Het bezwaar tegen neoliberalisme en kapitalisme zien we bij veel van de schrijvers in het boek terug. Politicoloog en historicus Timothy Mitchell beschrijft in zijn hoofdstuk ‘Cycle of Oil and Arms’ hoe Westerse overheden, in het bijzonder de VS, wapenverkoop aan het Midden-Oosten promootten als manier om het geld dat ze daar aan olie uitgaven weer terug te verdienen. Op die manier ontstond er een sterke link tussen olieproductie en wapenproductie, en ondertussen dragen Westerse overheden bij aan het ontstaan en in stand houden van bijzonder autoritaire regimes in de oliestaten.

Om stabiele olieproductie te garanderen kwam het lokale machthebbers, maar ook de Amerikanen en de Britten, heel goed uit het productiesysteem te laten draaien op tijdelijke arbeidsmigranten. Voor verschillende beroepsgroepen kwamen arbeiders uit verschillende landen. Vandaag de dag is 49% van de bewoners van de Golfstaten buitenlands, hoofdzakelijk Aziatisch. In de Verenigde Arabische Emiraten en in Qatar is dat zelfs 90%. Geen van deze bewoners heeft burgerschapsrechten, of überhaupt rechten. Van het stereotype beeld van een homogene ‘Arabische Golfcultuur’ klopt dus weinig. Vóór het olietijdperk was de regio veel kosmopolitischer, en de variatie aan lokale culturen groot.

Er is ook plek voor mondainere onderwerpen, zoals eten en muziek. Ted Swedenburg, hoogleraar antropologie, droeg een mooi stuk bij over de keffiyeh, de ‘Palestijnensjaal’. Deze sjaal werd als symbool voor de strijd van Palestijnen aanvankelijk geadopteerd door sympathisanten over de hele wereld. Vervolgens werd de sjaal, of het patroon ervan, overgenomen door modeontwerpers, door militairen en door demonstranten voor diverse andere zaken. Zo groeide de keffiyeh uit tot een transnationaal fenomeen.

Palestina komt vaker voor in het boek, omdat ‘de Palestijnse kwestie’ zoveel zegt over prioriteiten en verhoudingen in de wereld zoals die lange tijd waren. Maar ook hoe rechten van Palestijnen deel uitmaken van een bredere roep om rechtvaardigheid in de wereld. Palestina was lang de uitzondering in het landschap van progressieve politiek, schrijft Ilana Feldman, hoogleraar antropologie, in het hoofdstuk ‘Global movement for Palestine’. Daar is zelfs een benaming voor: PEP, Progressive Except for Palestine. Net als de Black Lives Matter beweging, laat de wereldwijde steun voor de Palestijnse beweging Boycot, Divestment and Sanctions (BDS) zien dat er een wezenlijke verandering gaande is. Er lijkt een groeiende herkenning en erkenning van systemen en structuren die bepaalde groepen onderdrukken, en die met elkaar verbonden zijn. Daarom ontvingen demonstranten in Ferguson, Missouri, solidaire tweets vanuit Palestina met advies over hoe om te gaan met traangas. Waarbij ze erop wezen dat het traangas dat het Israëlische leger inzet tegen Palestijnse demonstranten hetzelfde is als dat van de politie in Ferguson, ‘made in the USA’.

Het laatste hoofdstuk van het boek is een interview met de Turks-Joodse filosoof Seyla Benhabib. Haar specialisatie is kosmopolitisme en ‘de rechten van de ander.’ Haar visie is sterk verbonden met de achtergrond van haar eigen familie, vluchtelingen uit 15^e eeuws Spanje, en haar jeugd in het kosmopolitische Istanbul van de vorige eeuw. Ze ziet de enorme competitie tussen kapitalistische staten, met leiders als Erdogan, Modi, Duterte, Trump, Poetin en Boslonaro, met lede ogen aan. ‘Terwijl de wereldeconomie en de geopolitiek van supermachten zich hergroeperen, trekken mensen zich terug in dat wat ze kennen, en dat willen ze koste wat het kost verdedigen.’ En dan keren ze zich dus tegen migranten en alles wat van over de grens komt. Terwijl, zegt Benhabib, ‘kosmopolitisme de intelligente menselijke samenwerking benadrukt die nodig is om wereldwijde problemen op te lossen. Ironisch genoeg hebben we in deze tijd dus meer, niet minder, kosmopolitisme nodig.’

Dit boek brengt welkome nuances aan in het beeld dat velen van het Midden-Oosten hebben, en toont onze diepe historische en hedendaagse verbinding met de mensen die er wonen.

Asef Bayat en Linda Herrera werken beiden als hoogleraar aan de Universiteit van Illinois Urbana-Champaign. Eerder woonden ze in Nederland. Bayat was academisch directeur van het inmiddels gesloten Instituut voor de Studie van Islam in de Moderne Wereld (ISIM) in Leiden. Herrera, die gespecialiseerd is in Egypte en in onderwijsbeleid, gaf les aan het International Institute of Social Studies van de Erasmus University.

Global Middle East – Into the Twenty-First Century

Edited by Asef Bayat and Linda Herrera

University of California Press

2021

Je zou kunnen denken dat Palestijnse vrouwen geen hulp nodig hebben. Die zullen nu vast geëmancipeerd zijn. Helaas, ondanks al die vastberadenheid, staan ze politiek nog steeds niet sterk in hun schoenen. Vrouwen hebben nog een lange weg te gaan voordat ze échte macht hebben in de samenleving. Die weg bestaat uit drie stappen: Keuze, Stem, en Participatie. Voordat vrouwen een gelijke machtspositie in de politiek kunnen krijgen, moeten zij als gelijk worden gezien door hun samenleving. Dat houdt in dat zij van dezelfde burgerlijke vrijheden mogen genieten als mannen en dat zij het vermogen hebben om zelfstandig belangrijke keuzes te maken. Pas als het speelveld gelijk is kunnen vrouwen een grotere invloed hebben op de politiek door hun stem te laten horen, wetende dat er daadwerkelijk naar geluisterd wordt. Zo bereiken vrouwen wat velen het ‘hoogtepunt’ van politieke emancipatie noemen, namelijk participatie op alle niveaus van de politieke samenleving.

Keuzes

De eerste stap op het pad naar politieke emancipatie, is zelf keuzes kunnen maken. Dit is belangrijk omdat je dan controle hebt over belangrijke sectoren van jouw dagelijks leven. In het westen gaat deze cruciale stap vaak onopgemerkt voorbij, maar het is in feite de sleutel voor onze vrijheid. Eén van de jonge vrouwen met wie ik sprak vertelde het verhaal van haar schoolvriendin, een intelligent en sociaal meisje. Maar toen ze eenmaal afgestudeerd was, werd ze uitgehuwelijkt aan een uiterst conservatieve man die haar verbood het huis te verlaten zonder zijn toestemming. Dat betekende niet alleen het einde van hun vriendschap, maar ook het einde van de politieke emancipatie van die jonge en intelligente vrouw. Hij ontnam haar namelijk het vermogen om haar eigen beslissingen te nemen waardoor ze machteloos werd over haar eigen leven.

Hoe kunnen we immers van een Palestijnse vrouw verwachten dat ze keuzes maakt voor haar samenleving terwijl ze geen keuzes mag maken voor zichzelf? Het vermogen om beslissingen te nemen maakt het mogelijk voor vrouwen om te beginnen aan het pad naar politieke emancipatie.

Stem

In het politieke spel van ‘wie krijgt wat, waar en hoe’ kun je niet winnen zonder je stem te laten horen. Zo kun je namelijk je belangen kenbaar maken en daarnaar handelen. Daarom is een sterke stem de essentiële volgende stap om Palestijnse vrouwen de emanciperen in de politiek. Helaas is ‘je stem laten horen’ veel makkelijker gezegd dan gedaan. In Nederland worden vrouwenkwesties zoals het recht op abortus en vrouwelijke vertegenwoordigers in de politiek openlijk besproken. In de conservatieve Palestijnse samenleving, daarentegen, worden de belangen van vrouwen vaak gedegradeerd tot de privésfeer. Hierdoor wordt de stem van Palestijnse vrouwen ingeperkt en krijgen hun belangen moeilijk aandacht in de publieke en politieke samenleving. Gelukkig hebben maatschappelijke organisaties de macht om deze kloof tussen privé en publiek te overbruggen. En in Palestina doen ze dat goed.

De directrice van het Palestinian Center for Peace and Democracy (PCPD) omschrijft de rol van haar organisatie als een middel om ‘van het persoonlijke een politieke kwestie te maken’. Haar organisatie kaart de belangen van Palestijnse vrouwen aan waardoor ze meer aandacht krijgen in de politiek. Dat doen ze onder andere door het creëren van een veilige ruimte waar vrouwen die zogenaamde ‘persoonlijke’ kwesties kunnen bespreken met andere vrouwen. Ook organiseren ze workshops voor vrouwen en jongeren om hun politieke vaardigheden te ontwikkelen zodat ze een actievere rol kunnen spelen in de politiek. Zo vindt een jonge vrouw die meedoet aan het Feministische Forum van de PCPD dat de organisatie fungeert als een oefenveld voor het echte spel van de politiek.

Naarmate meer vrouwen de vaardigheden beschikken om hun stem laten horen, zullen hun politieke belangen duidelijker worden en kunnen zij daar beter naar handelen. Zo spelen maatschappelijke organisaties zoals de PCPD een cruciale rol in het politiek emanciperen van Palestijnse vrouwen.

Politieke participatie

De politieke participatie van vrouwen wordt over het algemeen gezien als de piek van hun politieke emancipatie. Dat wordt vaak gemeten door de hoeveelheid vrouwen die regeringsfuncties hebben. Uit mijn onderzoek blijkt dat hoewel dit een goede maatstaf is voor politieke participatie, het vrij weinig zegt over de politieke emancipatie van de gemiddelde vrouw.  De Palestijnse vrouwen met wie ik sprak vonden dat, hoe inspirerend de rol van een vrouw als Dr. Mai al-Kaileh (minister van Volksgezondheid) ook mag zijn, het weinig impact heeft op hoe geëmancipeerd zij zich voelen.

Slechts drie van de vierentwintig ministers zijn vrouw, en één van hen krijgt altijd de stereotype portefeuille van ‘Women’s Affairs’. Hoewel deze drie vrouwen zich zeker geëmancipeerd mogen voelen, is hun deelname aan de politiek niet meer dan een mooi symbool voor de alledaagse Palestijnse vrouw. Het is dus tijd om politieke emancipatie op een andere manier te meten dan aan de hand van de deelname van elitevrouwen in de politiek.

Kort samengevat: Palestijnse vrouwen moeten nog wat meters maken op hun pad naar politieke emancipatie. Vrouwen moeten gesteund worden in het ontwikkelen van hun vermogen om keuzes te maken, het consolideren van hun burgerlijke vrijheden, en het laten horen van hun stem. Politieke emancipatie is dus een complex proces en moet ook zo behandeld worden. Daarom is het niet zo eenvoudig als het toevoegen van een paar extra vrouwen in het kabinet. En zeker niet als ze altijd maar de portefeuille van ‘Women’s Affairs’ krijgen. Daarom, hoe hoopgevend de aankomende verkiezingen in Palestina lijken te zijn, zij zullen niet doorslaggevend zijn voor de politieke emancipatie van vrouwen. Onze focus hoort in plaats daarvan te liggen op de lokale maatschappelijke organisaties die vrouwen dagelijks steunen in het versterken van hun keuze, stem, en, uiteindelijk politieke participatie.

Verhalen over de Arabische Lente gaan vaak over de massale revolutionaire protesten die tussen 2011 en 2013 plaatsvonden op het Tahrirplein in Cairo. Ook is er veel aandacht voor de schending van mensenrechten onder het huidige regime van president Sisi. Vanuit de internationale pers is er beduidend minder aandacht voor het culturele of persoonlijke verhaal. Eduard Cousin brengt daar met zijn boek verandering in. Hij neemt de lezer mee in het leven van Egyptenaren in postrevolutionair Egypte.

Eduard Cousin (1986) is een freelance journalist die sinds juni 2013 woont en werkt in Cairo. Na zeven jaar pikt hij subtiele dingen op die anderen over het hoofd zien. Het helpt daarbij dat hij het Egyptisch dialect machtig is. Zijn boek is gebaseerd op journalistieke, professionele en persoonlijke ervaringen die hij in Egypte heeft opgedaan. Toch is het duidelijk dat Cousin vooral de stemmen van Egyptenaren zelf centraal wil zetten in dit boek. Zo schrijft hij: ‘Ik heb dit boek geschreven zodat zij hun verhaal kunnen vertellen. Hoe zij, Egyptenaren van alle rangen en standen, na het vervliegen van hoop op verandering hun levens hebben opgepakt.”

In essentie is Cousin’s boek onderzoekend en antropologisch van aard. Het werk is belangrijk en bijzonder om een aantal redenen, maar vooral omdat Nu de Wereld Niet Meer Kijkt de verhalen vertelt van Egyptenaren uit verschillende lagen van de samenleving. Zo verhaalt de schrijver bijvoorbeeld over de ervaringen van een aantal jonge Egyptenaren uit de Noordelijke Delta-regio, een Moslimbroeder, journalisten uit Cairo, een Koptische (christelijke) Egyptenaar, een politiek analist van het Sisi regime en werknemers en de eigenaar van zijn ‘ahwa’ (stamcafé) Halawa. Niet alleen zijn alle verhalen verschillend van aard, de mensen die aan het woord komen in Nu de Wereld Niet Meer Kijkt verschillen enorm in klasse, educatie en achtergrond. Door de nadruk te leggen op het persoonlijke, slaagt Cousin erin om een minder spectaculair, maar wel veel humaner Egypte te laten zien, waarin de politieke strijd van de Egyptenaren zelf centraal staat.

De schrijver duikt ook politiek de diepte in. Zo wordt er in Hoofdstuk 3een uitgebreid en intiem beeld van de journalistieke wereld in Cairo geschetst , “Het einde van de vrije pers”. Cousin beschrijft zowel zijn eigen ervaringen als die van zijn Egyptische collega’s met de ingrijpende repressieve censuur. Ook wijdt Cousin een volledig hoofdstuk aan het Egyptische leger en zijn machtspositie. In zeer duidelijke taal weet de auteur een kritisch beeld te schetsen van de wijze waarop het leger land op economisch, sociaal en politiek vlak in zijn greep houdt.

In Nu de Wereld Niet Meer Kijkt weet Eduard Cousin naadloos het politieke en het alledaagse met elkaar te verbinden. Een belangrijk boek en een regelrechte aanrader voor iedereen die interesse heeft in de ontwikkelingen in Egypte op politiek, cultureel en economisch niveau, in de nasleep van de Arabische Lente. Het taalgebruik is zeer toegankelijk, voorkennis over Egypte geen vereiste, waardoor dit boek  een goede optie voor de nieuwsgierige lezer die misschien nog niet veel weet over Egypte.

Het is december 2010 als ik samen met mijn gezin aankom in Alexandrië voor ons halfjaarlijkse bezoek aan familie en vrienden, nog niet wetend dat deze vakantie anders zou worden dan iedere andere. Gedurende ons verblijf in Egypte breekt de Arabische Lente uit. De gezinnen die iedere avond langs het strand slenteren, vers-geroosterde maiskolf in de ene hand, suikerspin in de andere, maken plaats voor politiewagens en tanks. De leus van de Arabische Lente, “Brood, vrijheid, rechtvaardigheid!” dondert over de Alexandriaanse pleinen.De woede, ontevredenheid, en vastberadenheid worden landinwaarts gedragen door de Mediterrane zeewind. Alle emoties komen uiteindelijk samen op het Tahrirplein in Caïro, het kloppend hart van de Egyptische volksopstand. Tijdens deze vakantie leerde ik, dertien jaar oud, dat revolutie draait om emotie.

Niet alleen in Egypte vinden opstanden plaats. Ook in onder andere Tunesië, Syrië, Libië en Yemen gaan mensen de straat op. De Arabische Lente domineert in 2011 het wereldwijde nieuws, maar de emotionele lading van de beweging is smadelijk afwezig in de verslaggeving.

De Arabische Lente en diens nasleep worden door traditionele nieuwsmedia gereduceerd tot cijfers en statistieken, zodat lezers zelfs scrollend een sensationeel beeld krijgen van de gebeurtenissen. Nieuwsjournalistiek toont het verhaal van een collectief, maar benoemt daarbij niet de emotioneel complexe individuen die het collectief uitmaken. Traditionele nieuwsmedia zijn vies van emoties, die ‘objectieve’ verslaggeving zouden besmetten met subjectiviteit. Dit vormt een probleem.

Op het moment dat objectiviteit gelijk komt te staan aan onvolledigheid, moeten we het totaalplaatje van de realiteit elders zoeken. Film (zowel documentaire als fictie gebaseerd op basis van een waargebeurd verhaal), en andere vormen van ‘creatieve journalistiek’, lenen zich hier goed voor. Door nadruk te leggen op het individu, brengt film emoties terug in het verhaal.

Revolutie is emotie, en moet daarom meegemaakt worden met de blik van betrokken individuen. Op het Arab Film Festival staan daarom de verhalen van filmmakers uit de Arabische wereld centraal. In een interview in de speciale Arab Film Festival-bijlage bij Trouw geeft Rosh Abdelfatah, directeur van Arab Film Festival, aan dat het filmaanbod de complexe realiteit van het dagelijkse leven in de Arabische wereld weergeeft: “Met het Arab Film Festival geven we een veelzijdiger panorama van de Arabische wereld dan we in de westerse mediabubbel beleven: een bredere kijk op de dagelijkse realiteit van een regio met een grote variatie aan culturen en cinemastijlen.”

Veelzijdig is het programma dit jaar zeker. Zo worden er films vertoond uit een groot aantal Arabische landen, Europese landen, en Canada. Het programma omspant de gehele nasleep van de Arabische Lente: De oudste film uit het aanbod verscheen in 2012, en de nieuwste in 2019. De films kaarten stuk voor stuk de belangrijke sociaal-politieke onderwerpen aan, die sinds de Arabische Lente het leven tekenen in de Arabische Wereld.

Terwijl de bioscopen op slot zijn, en wij ons moeilijk kunnen voorstellen hoe het leven er slechts één jaar geleden uitzag, weet Arab Film Festival de Arabische Lente tien jaar later dichterbij te brengen dan ooit. Film overbrugt de kloof tussen de steriele nieuwsfeiten die tien jaar lang onze blik op de revoluties bepaalden, en de mensen wiens woede, ontevredenheid en vastberadenheid het Arabische leven voorgoed veranderden.

Een aanbod van 29 films is vanaf 19 maart beschikbaar via CMENA.nl, een initiatief van het Arab Film Festival.

Dit artikel werd eerder gepubliceerd in ZemZem (2/2020). Het volledige magazine over 10 jaar na de Arabische Lente is hier verkrijgbaar.

Tien jaar na de zogenaamde Arabische Lente is er van het oude Jemen weinig meer over. De politieke onrust in het land na het afzetten van voormalig president Ali Abdullah Saleh in november 2011 is uitgemond in een oorlog die zijn weerga niet kent. Naast de grote politieke en economische wanorde is de bevolking slachtoffer van wat de grootste humanitaire ramp in de wereld wordt genoemd. In maart 2020 was het vijf jaar geleden dat de door de Saoedi-Arabië geleide coalitie (de Saudi Led Coalition, afkorting SLC) begon met het bombarderen van Jemen, op verzoek van president Abd-Rabbu Mansour Hadi, die in 2012 Ali Abdullah Saleh heeft opgevolgd.

In de media is er weinig aandacht voor de humanitaire ramp die zich in Jemen voltrekt: de hongersnood, de vele doden en gewonden en de totale ineenstorting van de infrastructuur. Als er aandacht voor de oorlog is dan worden er vaak slechts twee partijen genoemd: de regering van Hadi die gesteund wordt door Saoedi-Arabië, en de Houthi’s, die door Iran zouden worden gesteund. Maar er zijn meer partijen in de oorlog en de opvattingen over de achtergronden van de oorlog en de toekomst van Jemen lopen uiteen. Na een kort overzicht van de ontwikkelingen sinds het begin van de Arabische Lente geven de twee Jemenitische auteurs van dit stuk, een uit het noorden en een uit het zuiden van Jemen, hun visie.

Roep om verandering in Noord-Jemen
In februari 2011 begonnen de eerste demonstraties in Sanaa, geïnspireerd door de protesten in Tunesië en Egypte. Ali Abdullah Saleh was al meer dan drie decennia aan de macht (1978-1990 in voormalig Noord-Jemen, en sinds 1990 in het verenigde Jemen), en er was veel frustratie over de armoede, onderontwikkeling, corruptie, het analfabetisme, de zwakke infrastructuur en de vele (binnenlandse) oorlogen. De demonstraties breidden zich al snel uit naar andere steden, zoals Taiz, een stad in het zuiden van voormalig Noord-Jemen, en Hodeida, een havenstad aan de Rode Zee.

Hoewel de demonstranten in eerste instantie vooral hervormingen eisten, werd de roep om Salehs aftreden steeds heviger, met name nadat op 18 maart 2011 52 vreedzame demonstranten door sluipschutters waren gedood, waaronder veel jongeren. Pas in november 2011 (na twee mislukte pogingen) en onder druk van de Gulf Cooperation Council (GCC) tekende Saleh een overeenkomst waarin hij toezegde om de macht af te staan aan vice-president Abd-Rabbu Mansour Hadi.

De GCC verzocht het Jemenitische parlement om immuniteit te garanderen voor Saleh en allen die onder hem hadden gewerkt. Desondanks waren veel mensen blij dat Saleh de macht af moest staan, en was er hoop op een nieuwe toekomst voor Jemen. Een van de onderdelen van de overeenkomst was dat er een nationale dialoog plaats moest vinden, waarbij alle partijen die actief betrokken waren geweest bij de protesten, zoals jongeren, vrouwen, en vertegenwoordigers van politieke partijen, samen een grondwet voor de toekomst van Jemen zouden ontwikkelen.

De National Dialogue Conference (NDC) duurde tien maanden, van maart 2013 tot januari 2014, en werd door velen als succesvol gezien. Er lag een nieuwe grondwet die Jemen tot federale staat zou maken, bestaande uit zes federaties. Voormalig Zuid-Jemen zou meer autonomie krijgen, aangezien de eenwording van Noord- en Zuid-Jemen in 1990 negatief had uitgepakt voor het Zuiden. Veel zuiderlingen voelen zich al sinds de eenwording bezet door noorderlingen, al helemaal sinds de korte burgeroorlog van 1994, waarin legereenheden uit voormalig Zuid-Jemen vochten met leger-eenheden uit Noord-Jemen. De Jemenitische
Socialistische Partij, die jarenlang aan de macht was in Zuid-Jemen, werd in 1994 verboden en de kopstukken vluchtten het land uit. De onafhankelijkheidsbeweging uit Zuid-Jemen, Al-Hirak, had echter niet meegedaan aan de NDC en stond niet achter de uitkomsten. Hier zullen we later dieper op ingaan.

Ook andere delen van Jemen zouden meer autonomie krijgen, zoals het uiterste noorden, waar de Houthi’s vandaan komen. De Houthi’s zijn zaydieten, een vorm van sjiisme die nauw verwant is aan het soennisme, en afstammelingen van de voormalige imamitische heersers van Jemen. In de jaren zestig woedde er in het noorden een bloedige burgeroorlog tussen de aanhangers van het imamaat, gesteund door Saoedi-Arabië, en de republikeinen, gesteund door Egypte. Dit mondde uit in de oprichting van de Jemenitische Arabische Republiek; de Zaydieten moesten hun macht opgeven.

In het uiterste noorden van Jemen, het gebied dat grenst aan Saoedi-Arabië, was vervolgens veel frustratie over het gebrek aan ontwikkeling en de toename van het wahabisme via door Saoedi-Arabië gefinancierde scholen. Hussein Badreddin al-Houthi was de leider van Houthi-beweging (Ansar Allah, lett. ‘helpers van God’), die zijn wortels in de jaren negentig had, maar in de jaren 2000 uitgroeide tot een volwaardige verzetsbeweging. Hussein al-Houthi kwam in 2004 om het leven bij een aanslag en is opgevolgd door zijn jongere broer Abdelmalik al-Houthi, die de beweging momenteel leidt. De Houthi’s namen wel deel aan de National Dialogue Conference, maar weigerden om een politieke partij op te richten, wat een van de voorwaarden was om mee te doen aan de dialoog. Ondanks de besprekingen over de nieuwe machtsverdeling in het toekomstige Jemen gingen zij door met hun militaire opmars naar Sanaa.

De groeiende macht van de Houthi’s
De hoop op een nieuw Jemen was snel verdwenen toen duidelijk werd dat de Houthi’s met voormalig president Saleh samenspanden om de afspraken gemaakt tijdens de ndc teniet te doen en alle macht naar zich toe te trekken. Deze alliantie was opvallend, want Saleh had juist jarenlang oorlog gevoerd tegen de Houthi’s omdat zij zeer kritisch stonden tegenover zijn bewind, en met name zijn allianties met de Verenigde Staten (in de war on terror) en met Saoedi-Arabië.

De macht van de Houthi’s groeide toen Saleh zijn aanhang opriep om zich achter hem te scharen om de macht van Abd-Rabbu Mansour Hadi over te nemen. Het gevolg was dat de Houthi’s in september 2014 de hoofdstad Sanaa, de havenstad Hodeida en andere belangrijke steden in Noord-Jemen in konden nemen. Hun opmars vanuit het uiterste noorden van Jemen ging met veel bloedvergieten gepaard. Zij trokken op naar Taiz en Aden in het zuiden van Jemen, waar zij op hevig verzet stuitten.

De stad Taiz is het centrum van agressie geworden, nu al jarenlang belegerd door de Houthi’s en in handen van verschillende milities. Aden, de hoofdstad van voormalig Zuid-Jemen, is in 2015 aangevallen door de Houthi’s, en daar zijn veel doden en gewonden bij gevallen, maar de Houthi’s hebben de strijd verloren. Veel Zuid-Jemenieten sloten zich aan bij het verzet omdat het als een kans werd gezien de macht van het Noorden te breken.

De regering van Abd-Rabbu Mansour Hadi vluchtte van Sanaa naar Aden, en in maart 2015 naar Saoedi-Arabië, waar hulp bij het neerslaan van de Houthi’s werd gevraagd. Dit wordt officieel gezien als het begin van de oorlog in Jemen, maar veel Jemenieten zien de inname van Sanaa in september 2014 als het eigenlijke begin van de oorlog. Toen de Houthi’s met steun van Saleh in de tweede helft van 2014 ook Aden probeerden in te nemen, namen de aanhangers van Al-Hirak de wapens in handen. Zij verdreven hier de Houthi’s mee alsook de regering van Hadi, waarop hij dus naar Saoedi-Arabië vluchtte.

Als een directe reactie op wat er in Aden gebeurd was, gaven de noordelijke strijdkrachten de stad Mukalla in de Hadramaut over aan AQAP (Al Qaeda on the Arabian Peninsula) in april 2015. Dit werd gedaan om de veiligheid en stabiliteit te belemmeren en het imago van het Zuiden aan te tasten, als zou het een vruchtbare bodem voor terrorisme zijn. Een jaar later werd AQAP met lokale troepen (de Hadrami-elite) uit Mukalla verdreven, met steun van de Verenigde Arabische Emiraten. Sommige leiders van Al-Hirak werden gouverneurs van de bevrijde zuidelijke provincies, maar zij werden al snel door Hadi ontslagen omdat hij bang was dat zij hun macht zouden gebruiken om de onafhankelijkheid van Zuid-Jemen te bewerkstelligen. Dit was de aanleiding voor Aidaros al-Zubaidi, een van de ontslagen gouverneurs, om in mei 2017 de Southern Transitional Council (STC) op te richten. De STC streeft naar onafhankelijkheid en is de strijd met de regering van Hadi aangegaan omdat het alle vertrouwen in een vreedzame oplossing van de zuidelijke kwestie heeft verloren.

Wanhoop en desillusie in Noord-Jemen
Jamal Badr woont sinds september 2016 in Nederland. Hij volgde een master in Public Health in Amsterdam toen de oorlog uitbrak en heeft asiel aangevraagd. Hij is tegenwoordig werkzaam voor verschillende Nederlandse en internationale organisaties op het gebied van gezondheidszorg, in het bijzonder in Jemen. Jamal Badr was nauw betrokken bij de protesten in 2011. Hij herinnert zich goed hoe de dood van Mohamed Bouazizi in Tunesië hem en vele andere jonge Jemenieten hoop gaf op een betere toekomst. Badr herinnert zich de eerste demonstraties in Sanaa in februari 2011, waar studenten opriepen tot hervormingen. Hij sloot zich een paar weken later bij hen aan, en zag hoe de protesten steeds groter werden en veel andere bevolkingsgroepen zich bij hen aansloten. Jamal ervoer persoonlijk hoe de hoop op een nieuw Jemen langzaam verdween. In eerste instantie leefden hij en zijn vrienden nog in ontkenning: zij vroegen zich af of het een nachtmerrie was, die snel over zou gaan. Maar toen de situatie verslechterde, vliegvelden sloten, ambassades dicht gingen en overheidsinstellingen stil kwamen te liggen, werd duidelijk dat de Jemenitische bevolking gevangen zat in een verschrikkelijke situatie, waaruit ontsnappen nauwelijks mogelijk was.

Badr was zeer teleurgesteld over het gebrek aan steun van de internationale gemeenschap. De Verenigde Naties ondertekenden Resolutie 2216 waarin zij zich achter de legitieme regering van Jemen schaarden en opriepen een einde te maken aan de agressie, maar zij spraken zich niet uit tegen de bombardementen van de Saudi Led Coalition. De tijd verstreek en de inwoners van Sanaa en andere steden in het noorden van Jemen begonnen te wennen aan de bittere afwezigheid van de staat, de aanwezigheid van milities, de vele checkpoints en de gewelddadigheden van zowel de SLC als de Houthi’s.

Badr ervoer hoe nieuws over doden, gewonden, en ontvoeringen normaal werden, evenals de onderdrukking van de vrijheid van meningsuiting, en de arrestaties van mensenrechtenactivisten en journalisten. Het leven werd steeds moeilijker: elektriciteit, water en benzine waren alleen nog maar beschikbaar op de zwarte markt. Veel kleine bedrijfjes gingen failliet en grote bedrijven moesten werknemers ontslaan.

In 2016 besloot de regering van Hadi de Central Bank of Yemen van Sanaa naar Aden te verplaatsen, uit verzet tegen de aanwezigheid van Houthi’s in Noord-Jemen met als gevolg dat ambtenaren in het door Houthi’s bezette Jemen geen salarissen meer konden ontvangen. In voormalig Zuid-Jemen werd de roep om onafhankelijkheid steeds groter. Mensen uit Noord-Jemen konden niet meer zonder toestemming naar het Zuiden reizen of in het Zuiden werken, en het verenigde Jemen viel langzaam uit elkaar.

Badr is van mening dat dit uiteenvallen een negatieve ontwikkeling is. Ook al waren er veel bestuurlijke problemen na de eenwording van Noord- en Zuid-Jemen in 1990 en bleven die onopgelost tijdens Salehs regime, toch delen Jemenieten uit het Noorden en het Zuiden veel volgens hem, en zouden veel families uit elkaar vallen als Zuid-Jemen weer onafhankelijk zou worden. Daarnaast stelt hij dat we niet mogen vergeten dat de Houthi-milities nu het noorden van Jemen onder controle hebben en elke gelegenheid om het zuiden van het land aan te vallen aan zullen grijpen.

Volgens Jamal Badr is het zeker dat het toekomstige Jemen niet meer hetzelfde zal zijn als het oude Jemen. Wellicht wordt het een federale staat met verschillende autonome regio’s, waaronder het Zuiden. Een mogelijke afscheiding van Zuid-Jemen zal leiden tot het uiteenvallen van het land, en er is geen garantie dat Zuid-Jemen één staat zal blijven. De Verenigde Arabische Emiraten spelen een twijfelachtige rol in de onafhankelijkheidswensen van Zuid-Jemenieten: ze steunen die wens omdat zij zelf grote economische en politieke belangen hebben en belangrijke havensteden zoals Aden en Mukalla en eilanden in de Indische Oceaan zoals Socotra in handen willen krijgen. Jamal Badr is, net als veel andere Jemenieten uit het Noorden, zeer achterdochtig over deze steun en vraagt zich af welke belangen de door Saoedi-Arabië geleide coalitie, en de Verenigde Arabische Emiraten in het bijzonder, heeft. Saeed Al-Gariri kijkt hier anders tegenaan.

Roep om verandering in Zuid-Jemen
Saeed al-Gariri is een Jemenitische literatuurwetenschapper die sinds 2014 in Nederland woont. Al-Gariri was verbonden aan de Universiteit van Hadramaut. Hij schreef regelmatig artikelen en columns over de politieke situatie, en was gedwongen te vluchten toen hij met de dood werd bedreigd.

Voor Al-Gariri begon de Jemenitische Lente niet in 2011 maar in 2007, met de oprichting van de onafhankelijkheidsbeweging Al-Hirak in Zuid-Jemen. Het doel van deze beweging is de terugkeer naar de onafhankelijke staat Zuid-Jemen, zoals die bestond voor de eenwording van Noord- en Zuid-Jemen in mei 1990. De overeenkomst die onder druk van de Gulf Cooperation Council tot stand kwam, waarin Abd-Rabbu Mansour Hadi de macht overnam van Ali Abdullah Saleh en waarna de National Dialogue Conference gevoerd werd, wordt door Al-Hirak niet erkend. Zij zien Abd-Rabbu Mansour Hadi als een stroman die moest voorkomen dat Zuid-Jemen zich zou afscheiden. Al-Hirak nam ook niet deel aan de National Dialogue Conference omdat het van mening was dat de belangen en doelstellingen van de beweging niet serieus genomen werden.

Volgens Saeed al-Gariri is er een fundamenteel verschil in de wijze waarop de interventie van de Saudi Led Coalition (Operation Decisive Storm) door Zuiderlingen en Noorderlingen wordt geïnterpreteerd. Veel Zuiderlingen zagen de aanvallen van de SLC op de Houthi’s en de aanhangers van Saleh als positief, omdat het de onafhankelijkheid van het Zuiden dichterbij heeft gebracht. Vooral de inmenging van de Verenigde Arabische Emiraten, een coalitiepartner in de SLC, heeft Zuid-Jemen in staat gesteld een nieuw leger op te bouwen van ongeveer 100.000 soldaten. Dit leger is in staat militair tegenwicht te bieden tegen de noordelijke troepen, zowel die onder leiding van Hadi als die onder leiding van de Houthi’s. Al-Gariri is van mening dat de Arabische Lente het Zuiden kansen heeft geboden die vroeger onmogelijk waren. Het conflict is ontstaan tussen de belangrijkste partijen in voormalig Noord-Jemen, die door de politieke onrust en instabiliteit en de daaropvolgende oorlog militair en politiek verzwakt werden. Dit gaf Zuid-Jemen de kans zich te herstellen.

Een van de grootste fouten die gemaakt zijn is dat de zuidelijke kwestie in het Golfinitiatief buiten beschouwing is gelaten. De Verenigde Naties hebben dezelfde fout gemaakt toen zij in de vredesbesprekingen in Genève, Koeweit en Stockholm slechts vertegenwoordigers van de Hadi-regering en van de Houthi’s hebben uitgenodigd, alsof dit de twee belangrijkste partijen in het conflict zijn. Volgens Al-Gariri is de eenwording van Noord- en Zuid-Jemen echter de grootste oorzaak van het huidige conflict. Sinds de burgeroorlog in 1994 is Zuid-Jemen bezet geweest door Noord-Jemen. Het feit dat Hadi de macht van Saleh heeft overgenomen heeft hier niets aan veranderd, en de machtsovername van de Houthi’s in Noord-Jemen evenmin. Er is volgens hem een verborgen oorlog gaande tussen Noord- en Zuid-Jemen. Velen denken dat er een oorlog binnen een oorlog plaatsvindt, tussen de Hadi-regering en de Southern Transitional Council (STC). Maar volgens Al-Gariri is er in feite een oorlog gaande tussen de Hadi-regering, de Jemenitische Moslimbroederschap (Islah), de Houthi’s en terroristische groepen zoals AQAP aan de ene kant, en de STC aan de andere kant. In november 2019 werd er een overeenkomst gesloten in Riyad waarbij de STC als legitieme partij werd erkend, en er een machtsverdeling tussen de Hadi-regering en Islah overeen werd gekomen. Dit was een uitermate belangrijke stap voor de STC: voor het eerst in dertig jaar heeft de zuidelijke onafhankelijkheidsbeweging legitimiteit gekregen.

In Saeed al-Gariri’s ogen zijn de politieke winnaars van de Jemenitische Lente de Houthi’s in Noord-Jemen en Al-Hirak (STC) in Zuid-Jemen. Beide partijen hebben in de afgelopen vijf jaar grote winst geboekt en zitten steviger in het zadel dan ooit tevoren. De Hadi-regering zit in Saoedi-Arabië en heeft vrijwel geen macht meer in Jemen. De Saudi Led Coalition voert nog steeds strijd tegen de Houthi’s maar boet ook steeds meer aan macht in. Er zijn grote verliezen geleden in de afgelopen vijf en een half jaar en de Saoedische regering wil niets liever dan de militaire interventie zonder gezichtsverlies beëindigen. De grootste verliezers in deze oorlog zijn echter de noordelijke partijen, en met name de aanhangers van Saleh, Hadi en Islah, omdat zij door de overwinning van de STC in Zuid-Jemen de toegang tot de economische rijkdom in het Zuiden (met name olievelden en de havensteden Mukalla en Aden) hebben verloren. Dit is volgens Al-Gariri ook de reden dat deze partijen de oorlog voortzetten.

De toekomst
Jamal Badr kwam met een studiebeurs naar Nederland, zijn vrouw ging in Engeland studeren en voegde zich later bij hem. Saeed al-Gariri’s vrouw en kinderen hebben zich ook bij hem mogen voegen in Nederland. Beiden zijn continu in contact met familie en vrienden in Jemen. Zij prijzen zich gelukkig dat ze hier een vluchtelingenstatus hebben gekregen. De situatie is zowel in Noord- als Zuid-Jemen zeer slecht. Er is een grote hongersnood, de helft van de gezondheidsfaciliteiten en scholen zijn vernietigd, mensen hebben geen inkomen meer, er is al jaren geen elektriciteit meer, besmettelijke ziektes zoals cholera zijn wijdverbreid en kinderen zijn getraumatiseerd.Terwijl Jamal Badr zeer pessimistisch is over de toekomst van Jemen, zeker als de Houthi’s aan de macht blijven in Noord-Jemen en het land verdeeld zal raken tussen verschillende milities en partijen, hoopt Saeed al-Gariri dat Zuid-Jemen eindelijk weer een onafhankelijke staat zal worden. Beiden blijven doorgaan met hun missie om de situatie in Jemen te verbeteren, in de hoop dat de Jemenitische bevolking eindelijk vrede en gerechtigheid zal kennen.

 De MENA-regio in de verkiezingsprogramma’s

In de paragrafen over het buitenland, leer je een partij goed kennen. Want hoe de partij praat over ‘de ander’, zegt meer over de partij dan over het buitenland en alles over haar wereldbeeld. Hoewel het grote Midden-Oosten grenst aan de Europese Unie (en indirect dus ook aan Nederland), zijn er maar weinig partijen die er zo naar kijken. Alleen de PvdA stelt dat ‘samenwerking met de landen in het Midden-Oosten en Noord-Afrika belangrijk blijft vanwege nabijheid en belangrijke culturele banden’.[1]

Partijen als de SGP, PVV en Forum voor Democratie die het buitenland zoveel mogelijk buitensluiten, kiezen voor nationaal beleid ten aanzien van de problemen in het Midden-Oosten en Noord-Afrika. Terwijl partijen als CDA, GroenLinks, PvdA en Christen Unie juist stellen dat de complexe problemen rondom Europa alleen binnen internationale verbanden als de NAVO, VN en EU kunnen worden opgelost.

Er zijn maar zeven van de vijftien onderzochte partijen die het Midden-Oosten als geheel noemen in hun verkiezingsprogramma’s. En de blik op de regio is overwegend negatief. Oorlog, vervolging, conflicten, migratie en veiligheid (voor Nederland) vormen veelal de context waarin de regio genoemd wordt in de verkiezingsprogramma’s.

De SGP vermeldt het Midden-Oosten als regio zeven keer: het meest van alle onderzochte partijen. De Staatkundig Gereformeerden noemen het Midden-Oosten steeds in één adem met de Balkan en Afrika en gebruiken daarbij woorden als onrust, haat, instabiliteit, conflicten. Het Midden-Oosten wordt vanuit een op Nederland gericht veiligheidsperspectief benaderd. Naast het blok Balkan, Afrika en het Midden-Oosten, noemt de SGP ook nog Iran, Irak, Syrië, Libië en de Palestijnen, allemaal in een negatieve context. Israël daarentegen, dat in dezelfde regio ligt, wordt beschreven als baken van vrijheid en democratie waar de banden flink mee moeten worden aangehaald.

Het verkiezingsprogramma van de VVD bevat drie keer de term Midden-Oosten. Ook bij deze partij is de toon bezorgd en negatief en de partij wil zich vooral richten op bestrijding van van migratie, op veiligheid (voor Nederland) en opvang in de regio.

Een realistisch buitenlandbeleid waarin onze belangen, bijvoorbeeld op het gebied van veiligheid, migratie en handel, de relaties met andere landen bepalen. Daarom werken we samen met ongemakkelijke partners in het Midden-Oosten en Noord-Afrika bij de bestrijding van terrorisme of lokale opvang van vluchtelingen. Als een land onze belangen schaadt, bijvoorbeeld door het financieren van extremistische religieuze instellingen in Nederland of door illegaal in Nederland verblijvende onderdanen niet terug te nemen, volgen er maatregelen.[2]

De Partij van de Arbeid, die de regio één keer noemt, maakt zich ook zorgen over de mensenrechten. Net als de andere partijen bezigt de PvdA een overwegend negatieve toon als het om het Midden-Oosten gaat. De partij maakt zich zorgen over de terugval op democratisch gebied en het respect voor mensenrechten.

DENK heeft een paragraaf over het Midden-Oosten en noemt als een van de weinigen ook de mensen, de inwoners van de regio. Die regio is de afgelopen decennia door een aantal grootmachten misbruikt voor eigen gewin en Nederland moet nu eigenstandig beleid voeren waarin vrede en stabiliteit voor de bewoners van de regio wordt gewaarborgd.

D66, van oudsher een partij die weet waar het Midden-Oosten en Noord-Afrika liggen en met een redelijk genuanceerde blik op deze gebieden, gebruikt deze verkiezingen een negatiever frame dan vier jaar geleden. De regio als geheel wordt niet genoemd. Alleen een aantal losse landen (Irak, Syrië, Israël/Palestijnen en Turkije). D66 wil vooral in multilaterale samenwerking werken aan vrede, democratie, de rechtsstaat en de bescherming van mensenrechten. Wat dat precies voor de regio inhoudt, wordt uit het lijvige verkiezingsprogramma niet duidelijk.

Opvallend is ook dat een aantal partijen het gebied helemaal niet noemt: de CDA heeft het wel over de regio Afrika en grootmachten als China en de VS, maar noch de MENA als regio, noch “losse” landen als Jordanië, Israël/Palestina of Marokko komen in het verkiezingsprogramma voor. Turkije wordt wel genoemd. 50Plus vermeldt geen enkel ander land in de wereld .

Landen onder de loep

Er zijn een paar landen die veelvuldig terugkomen, en waarvoor in meer detail beleidskeuzes worden voorgesteld. Met stip op één is het, net als bij de vorige verkiezingen, Israël dat in de meeste verkiezingsprogramma’s wordt genoemd. Het blijft opmerkelijk dat vrijwel alle Nederlandse partijen zoveel ruimte geven aan dit land, meestal in de context van het Israëlisch-Palestijns conflict, maar in een aantal gevallen – PVV, VVD, JA21, SGP en CU – vanuit een sterk gevoel van verbondenheid en bondgenootschap.

De PVV is een grote vriend van de enige echte democratie in het Midden-Oosten, Israël. Ook cultureel is Nederland zeer verbonden aan Israël. De banden met Israël zullen onder meer worden versterkt door onze ambassade te verhuizen naar Jerusalem. De Nederlandse vertegenwoordiging in Ramallah bij de corrupte Palestijnse Autoriteit wordt onmiddellijk gesloten. Nederland heeft immers al een ambassade in Amman, de hoofdstad van de enige echte Palestijnse staat: Jordanië.  [3]

FvD, PVV, JA21 en SGP hebben bovendien beleidsvoorstellen die eerder aansluiten op Israëlische belangen dan op Nederlandse agenda’s of op toepassing van het internationaal recht. Deze partijen propageren bijvoorbeeld expliciet in hun programma’s de verhuizing van de Nederlandse ambassade naar Jeruzalem, en spreken zich uit tegen een verbod op producten uit de nederzettingen (die volgens internationaal recht illegaal zijn).

FvD neemt herhaaldelijk Israël als voorbeeld voor eigen ambities (IVF-beleid naar Israëlisch model, een sonde naar de maan zoals Israël deed, koppeling van defensie-industrie met innovatieve start-ups ‘zoals Israël dat doet’, en right of return naar Israëlisch model voor iedereen met Nederlandse voorouders, in het bijzonder ook Zuid Afrikaanse boeren).

Andere partijprogramma’s gaan vooral in op de noodzaak om het Israëlisch-Palestijns conflict te beëindigen. BIJ1 en DENK zijn de enigen die expliciet stellen dat er een einde moet komen aan de bezetting en kolonisatie van Palestijnse grond en het Palestijnse volk. In de meeste andere programma’s wordt de disbalans in macht tussen Israël en Palestijnen genegeerd, en wordt vooral gesproken over de noodzaak om tot een rechtvaardige (tweestaten) oplossing te komen.

D66 lijkt zorgvuldig een balans in de kritiek op beide partijen te hebben aangebracht. GroenLinks is ook voor een tweestatenoplossing maar heeft daarentegen wel oog voor ‘het disproportionele geweld en de intimidatie door Israël, de annexatie van Palestijns grondgebied door de bouw van nederzettingen en de economische belemmeringen, die de Palestijnen hard raken en duurzame vrede in de weg staan. Nederland erkent Palestina als staat, zoals inmiddels 138 andere landen’ [4]. BIJ1 wil het associatieverdrag en handel met Israël stopzetten zolang de bezetting voortduurt. De PvdA is voor sancties tegen Israël wanneer nederzettingen worden uitgebreid.

Een ander land dat in veel van de programma’s aan de orde komt is Turkije, en over het algemeen in negatieve zin. Veel van de partijen (PvdA, Christen Unie, GroenLinks, D66, CDA, PVV, JA21) willen een einde aan onderhandelingen over toetreding tot de EU. De PVV is uitgesproken vijandig en heeft het over het land van de tiran Erdogan. VVD spreekt van Turkije als opkomende grootmacht, de PvdA en FvD noemen Turkije in een rijtje met Rusland en China.

Uitbreiding van de Europese Unie is voor ons alleen aan de orde als een kandidaat-lidstaat aan alle voorwaarden voldoet. Wij willen dat toetredingsonderhandelingen worden stopgezet als een kandidaat-lidstaat zich te ver verwijdert van de Europese waarden en afspraken. Dat geldt zeker voor de koers die Turkije is ingeslagen; Turkije dient de status van kandidaat-lidstaat te verliezen en met de EU te zoeken naar een alternatieve vorm van samenwerking. [5]

De voortdurende burgeroorlog in Syrië komt niet meer aan de orde in de programma’s. Voor de politieke toekomst en stabilisering van de (post-)conflictlanden aan de grenzen van Europa vertrouwen partijen vooral op internationale verbanden als de VN, NAVO en EU. Er is nog wel veel aandacht voor de vluchtelingen in de buurlanden van Syrië. Meest populaire oplossing daarvoor is nog steeds de zogenoemde opvang in de regio. Nederland moet er van sommige partijen (Christen Unie, D66, PvdA, VVD, PvdD) nadrukkelijk aan bijdragen om die opvang humaan te houden of humaner te maken. Volgens BIJ1 is Europa medeverantwoordelijk voor de humanitaire crisis waarin de vluchtelingen verkeren.

Conclusies en observaties

De toon en blik op het Midden-Oosten in de verkiezingsprogramma’s van 2021 zijn nog steeds overwegend negatief. Bij de vorige verkiezingen werden de landen in de regio vooral genoemd in relatie tot de oorlog in Syrië, de vluchtelingencrisis en de verwerpelijke praktijken van IS. Bij deze verkiezingen draait het vooral om migratie en opvang in de regio, ‘grootmachten’ als Iran en vooral Turkije, milieu (uitfaseren van fossiele brandstof) en hulp en handel. In de verkiezingsprogramma’s is nog steeds weinig oog voor de diversiteit van de regio of de specifieke context van de verschillende landen in het Midden-Oosten en Noord-Afrika.

Kortom, de landen in het Midden-Oosten en Noord-Afrika komen vaker voor in de verkiezingsprogramma’s dan vier jaar geleden, maar steeds vanuit een negatieve benadering. Daarbij valt op dat vooral de standaardthema’s de revue passeren terwijl die in de huidige situatie misschien niet het meest relevant zijn — Turks lidmaatschap van de EU is bijvoorbeeld verder weg dan ooit, dus waarom daar de aandacht op richten? En juist over ontwikkelingen die nu wel spelen, lezen we weinig terug — denk aan de oorlog in Jemen, de heroplevende protesten tegen falende regimes en voor werk en waardigheid, en grote uitdagingen als de effecten van klimaatverandering en de energietransitie.

Er is vrijwel geen oog voor positieve ontwikkelingen, of überhaupt voor ontwikkelingen van de laatste jaren, alsof de tijd in de regio stil is blijven staan. We zien geen aandacht voor wederopbouw in post-conflictlanden, ook geen aandacht voor democratiseringsprocessen, of voor het tegenovergestelde daarvan (zoals momenteel in Israël). De Nederlandse betrokkenheid bij de grote Midden-Oosten regio is heel voorzichtig, zelfs bij de welwillende partijen. En bij de meeste partijen staat Nederland altijd helemaal centraal in het wereldbeeld.

Eenzijdig, weinig concreet en weinig diepgang, enigszins achterhaald: dat moet de conclusie zijn. Het traditionele beeld van het Midden-Oosten, een Midden-Oosten van vroeger, blijft de norm.

De Libanese satiricus Karl Sharro laat in zijn tweets en blog zien dat er vele manier zijn om naar het Midden-Oosten en Noord-Afrika te kijken. Hij houdt zijn publiek graag een spiegel voor.

We kijken uit naar een diversere kijk op de regio in de volgende verkiezingen.

[1] Verkiezingsprogramma PvdA, pagina 95.

[2] Verkiezingsprogramma VVD, pagina 48.

[3] Verkiezingsprogramma PVV, pagina 48.

[4] Verkiezingsprogramma GroenLinks, pagina 82.

[5] Verkiezingsprogramma CDA, pagina 79.

Dit artikel is bedoeld als startersgids voor hedendaagse ecokritische kunst uit het Midden-Oosten en de diaspora met een kritsche houding tegenover kwesties als vervuiling en klimaatverandering. Het vormt een tweeluik met mijn artikel in ZemZem (nr. 1/2021), waarin ik enkele mogelijkheden tot een ecokritische lezing van literatuur uit de regio laat zien. Hieronder volgt een greep kunstwerken rond vier thema’s: vervuiling, natuurbehoud, petroleumindustrie en water & droogte. Samen geven ze een goed beeld, maar er valt nog veel meer te ontdekken. Laat u inspireren!

Vervuiling
Zelfs vóór de afvalcrisis en de #YouStink-protesten van 2015 was zwerfvuil en gebrekkige afvalverwerking een zichtbaar probleem in Libanon. In 2012 installeerde het (B)IM project een prachtig en volledig uit afval opgetrokken decor in publieke ruimten langs de Libanese kust, en hield er straattheatervoorstellingen om bewustzijn over afval en recycling te creëren. De theatergroep Clown Me In lanceerde in de nasleep van de afvalcrisis een reeks “clown attacks” rond het thema vuilnis – bij demonstraties, op straat en in filmpjes op YouTube. Volgehangen met zwerfvuil bezochten ze het Ministerie van Milieu (zie afbeelding 1). De boodschap was: dit is hoe we eruit zien na een duik in de zee.

Zwerfafval, water- en luchtvervuiling vormen in vrijwel alle andere landen van het Midden-Oosten en Noord-Afrika een acuut probleem. De Iraanse kunstenaar Negar Farijiani initieerde in 2011 het langlopende project Tehran Monoxide dat met tentoonstellingen, educatieve projecten en buurtparticipatie de kwestie van slechte luchtkwaliteit in Iran aan de kaak stelt (zie afbeelding 2 en 3). Wat deze projecten gemeen hebben is dat zij artistieke producties met een ernstige boodschap maar een speelse vorm – visuele kunst, performance en video art – inzetten voor een meer oplossingsgerichte, activistische benadering die de lokale gemeenschap probeert bewust te maken en te activeren. Zorgen over vervuiling vinden ook hun weg in de beeldende kunsten, bijvoorbeeld in het werk van de Iraans-Amerikaanse Sheida Soleimani. In een van haar collages blaast een dode vis een grote roze bel van bubblegum. In een ander staan de hoofden van wereldleiders op met zwarte olie besmeurde vrouwenlichamen.

 

Natuurbehoud
In 2019 vond in het Museum Volkenkunde in Leiden een avond plaats vol experimentele film en video uit het Midden-Oosten dat door Nat Muller was samengesteld rond het thema vogels. Een van de vertoonde werken was Petrified (2016) van de Libanese kunstenaar Ali Cherri. Oorspronkelijk bedoeld als video-installatie, laat de videoloop een dierentuintje in een bijzonder kunstmatige omgeving zien. Tussen de informatiebordjes, in kunstmatig licht en gecontroleerde luchtkwaliteit en temperatuur zien en horen we allerlei vogels in het Sharjah Wild Life Centre. De planten en dieren die er worden gehouden staan in schril contrast met de uitgedroogde rotspartijen direct buiten het gebouw. De contradictie van uiterst kunstmatige ingrepen die bedoeld zijn om natuurschoon te behouden en in te zetten ter lering en vermaak, komt ook terug in ander werk van Cherri, zoals Graftings (2018) en The Breathless Forest (2019), waarin hij technieken als taxidermie, enten en het diorama onderzoekt (zie afbeelding 4).

Een vergelijkbare kritiek zien we in Flora & Fauna van de Saoedische kunstenaar Abdulnasser Gharem. In 2007 baarde hij opzien op de Sharjah Biënnale, toen hij zichzelf met een boom opsloot in een enorme plastic zak. Enerzijds toonde de performance hoe bomen de mens met hun zuurstof in leven houden. Tegelijkertijd vormde de plastic zak commentaar op onze kunstmatige omgang met natuur en milieu. De boom die Gharem voor de performance selecteerde, de fofoti of conocarpus erectus, werd vanuit Australië geïmporteerd en op grote schaal in de Golfstaten geïntroduceerd omdat de soort goed tegen zout kan en veel zuurstof aanmaakt. Maar de import verstoorde ook het ecologisch evenwicht en verdrong met zijn wortelgroei inheemse soorten.

Flora & Founa 2007 ( Behind the scenes ) from Gharem Studio on Vimeo.

Dat kunstmatige ingrepen ook levensreddend kunnen zijn is te zien in de prachtige documentaire Wild Relatives (2018) van de Palestijnse Jumana Manna, die recentelijk in Nederland te zien was in het programma Trembling Landscapes in het EYE Filmmuseum. Toen het Syrische filiaal van de organisatie ICARDA (International Center for Agricultural Research in the Dry Areas) moest sluiten is haar opslag van zaden voor peulen en granen in droge gebieden verloren gegaan. De film volgt een jaar lang hoe monsters van zaden die in een bunker op een van de eilanden van de Spitsbergen-archipel (Svalbard), duizend kilometer van de Noordpool, zijn opgeslagen voor een planetaire noodsituatie, bij uitzondering worden uitgeleend en uitgezaaid in Libanon, waarna er een nieuwe voorraad zaden wordt geoogst en opgeslagen. Het leidt tot prachtige beelden van wuivend graan in de Bekaavallei en het sneeuwlandschap in het noorden van Noorwegen en is een hoopvol portret van menselijke creativiteit en arbeid: van de Syrische vrouwen die zingend het land bewerken tot de warm ingepakte medewerkers van de Svalbard Global Seed Vault die diep in de donkere aarde onze toekomst proberen veilig te stellen.

Petroleumindustrie
Hoewel het leven overal ter wereld ingrijpend is veranderd door de uitvinding van motoren die op fossiele brandstoffen lopen, was de impact van petroleumindustrie op de landen rond de Perzische Golf nog groter dan elders. Verschillende kunstenaars uit de regio reflecteren op die geschiedenis in hun werk. De in Nederland wonende kunstenaars Nasrin Tabatabai en Babak Afrassiabi onderzochten de geschiedenis van BP in Iran. Daarnaast doen ze onderzoek naar de geschiedenis van het Teheran Museum voor moderne kunsten. Met die twee parallelle projecten bevragen ze wat moderniteit voor Iran precies betekent en in hoeverre dat verweven is met het imperialisme. In hun video van de locatie van het oude BP-hoofdkantoor zien we beelden van olie die ongecontroleerd tussen de rotsen doorsijpelt en kringen vormt in een helder beekje (zie afbeelding 6). Het is tegelijkertijd van een betoverende schoonheid en bijzonder verontrustend.

De Koeweitse kunstenaar Mona Al Qadiri maakte tussen 2014 en 2019  series sculpturen die boorkoppen en andere zwaar industrieel materieel combineren met organische maritieme vormen als schelpen en octopussen. De werken onderzoeken de overgang van de parelvisserij naar de olie-industrie in de Perzische Golf. De metalige regenboogglans van parelmoer kennen we ook van een plas olie. De materialen delen daarmee tegengestelde uiteinden van het zogeheten dichroïsche kleurenspectrum. De spiraal van boorkoppen lijkt bovendien op de spiraalvorm van slakkenhuizen. Zo verwijzen de objecten van Al Qadiri zowel naar het verleden van maritiem leven en visserij als naar het heden van de petroleumindustrie. Tegelijk hebben de sculpturen iets sciencefictionachtigs. De combinatie van organische en technologische vormen en materialen doen denken aan cyborgs of aliens uit een duistere toekomst.

De Koeweitse muzikant Fatima Al Qadiri en de Saoedisch-Amerikaanse kunstenaar Sophia Al-Maria muntten de term “Golf futurisme” om te verwijzen naar de paradox van de petrokapitalistische maatschappijen in de Arabische golf: een supersnelle sprint naar de toekomst, maar wel gehuld in ultraconservatieve islamitische normen. In een artikel in het online magazine Dazed, leggen ze het uit:  “In de robotwoestijn van consumptiemaatschappijen in de Golf speelt het leven van een tiener zich af in het winkelcentrum, computergames en satelliettelevisie.” Al-Maria glipte vroeger stiekem naar de mannenafdeling van het huis om de hele nacht computerspelletjes te spelen en televisie te kijken. Sophia Al-Maria’s installatiekunst en video’s geven uitdrukking aan die ervaring van petrokapitalisme, een leven geheel binnen de beschermde omgeving van airconditioned wolkenkrabbers en televisie en computerschermen.

Al Qadiri was negen toen Irak Koeweit binnenviel in 1990. Een jaar later speelde ze de op de Golfoorlog geïnspireerde game Desert Strike. “Het was de meest beangstigende science-fiction-ervaring van mijn jeugd,” vertelt ze. “Het meest bizar was de ineenstorting van de samenleving, en toen ze de oliebronnen in de fik staken en de hemel zwart werd. Het leek alsof we op de maan leefden.”

Toen ze de oliebronnen in de fik staken en de hemel zwart werd, leek het alsof we op de maan leefden.

In haar muziek mixt Al Qadiri de geluiden van deze jeugd: van computerspelletjes uit de jaren negentig, islamitisch gezang, en science-fictionachtige effecten.

De zwarte lucht van operatie Desert Storm inspireerde ook Adel Abidin tot zijn installatie Oil Painting (2004). De basis van het werk is een scan van een schilderij uit 1912 van de Iraakse kunstenaar Abdir Al-Kader Al-Rassam, een paar jaar voor de ontdekking van olievelden in Irak. Het schilderij toont een uitzicht op de Tigris in Bagdad. Abidin smeerde de print in met een dikke laag zwarte vette olie en legde er plastic handschoenen en gereedschap bij. Bezoekers werden zo uitgenodigd hun teksten en vormen  in de olie te maken, waarin het schilderij van Al-Rassam verscheen.

Water en droogte
De recente serie collages Fragmented Memory (2020) van de Saoedische Mohammed Al Faraj combineert liefdevolle beelden van de oase Al Hassa, waar hij opgroeide en ook nu nog woont, met beelden van de gevolgen van de gigantische olievelden in de regio. Doordat veel water naar de industrie wordt geleid, droogt het leefgebied in en rond de oase steeds verder uit. De aantasting van de leefomgeving in de regio vindt ook uitdrukking in de vorm van de collage, waarin de verschillende beelden zijn gescheiden door brute scheuren, soms grof aaneen genaaid.

De extreme droogte van de woestijn en de uitputting van de ondergrondse olievoorraad maken de Perzische Golf ook tot een geliefd decor voor post-apocalyptische verbeeldingen van de gevolgen van klimaatverandering. Sophia Al-Maria’s The Future was Desert (2016) combineert de karakteristieke soundscape van jaren negentig scifi met beelden van woestijnvorming op planetaire schaal. De Libanees-Amerikaanse Marya Kazoun werd voor haar Crumbling Desert Castles (2007) geïnspireerd door haar bezoek aan Sharjah (zie afbeelding 7), waar goedkope migrantenarbeiders al het zware werk doen, terwijl de rijken comfortabel in hun paleizen zitten. “Uiteindelijk zullen de Emiraten door hun olievoorraad heen zijn. Ik zag een beeld voor me van verlaten steden en lege wolkenkrabbers,” aldus Kazoun.

De installatie doet met de verticale lijnen inderdaad denken aan een stad die met wortels en haren één is geworden met een overwoekerende natuur.  De migrantenarbeiders die hielpen de installatie in elkaar te zetten deden uiteindelijk ook mee als performers.

De Egyptische Marianne Fahmy richt zich op het verzakken van de Nijldelta. Haar What Things May Come (2019) combineert verontrustende beelden van een oprukkende zee aan de Egyptische kust met duistere beelden van een post-apocalyptische wereld waarin steden op de bodem van de oceaan liggen en mensen naar kampen in de woestijn zijn getrokken.

Kunstenaars uit het Midden-Oosten en de diaspora laten zien dat het milieu, de natuur en klimaatontwrichting hen bezighouden. Zij delen hun zorgen met de rest van de planeet, van de pikzwarte toekomstbeelden van Sophia Al-Maria of Marianne Fahmy tot de verstilde vervreemding in Ali Cherri’s werk. Tegelijkertijd reageren ze op lokale ervaringen, de verdroging van de oase waar Al Faraj opgroeide en de herinneringen aan de brandende oliebronnen van Al Qadiri en Abidin.

Er is ook hoop. Projecten als Tehran Monoxide en Clown Me In betrekken de lokale gemeenschap bij kwesties als recycling en vergroening en Wild Relatives toont de mogelijkheid van internationale ecologische samenwerking in situaties die getekend zijn door conflict en ontheemding.

De avond was – na de vorige avond in het teken van Tunesië – de tweede samenwerking tussen het Haagse literaire theatergezelschap Branoul en het Grote Midden Oosten Platform, waarin werd teruggeblikt op de Arabische Lente, die tien jaar geleden abrupt losbarstte. De revoluties brachten een nieuwe stroming aan schrijvers en kunstenaars voort, die politiek en kunst naadloos met elkaar verbinden. Niet alleen wil het Grote Midden Oosten Platform deze belangrijke stemmen een podium geven, door Egyptische literatuur centraal te stellen kreeg het publiek een veel intiemer beeld van de Arabische Lente. Of zoals Vanessa van Lambrecht de avond opende: ‘Literatuur geeft een stem en gezicht.’ Waar in het politieke nieuws over het Midden Oosten vaak de nadruk wordt gelegd op het politiek-dramatische spektakel, biedt literatuur een venster voor humanisering en verbeelding.

De stad als centrum van de revolutie

Wat al snel duidelijk wordt, is dat is dat het geschreven woord in de Egyptische Lenteliteratuur vaak terugkeert naar de stad, en nog specifieker: Cairo. Het welbekende Tahrir-plein komt in elk van de besproken romans voor, en vormt vaak de rode draad voor het narratief. Dit is bijvoorbeeld zo in het besproken werk van de welbekende schrijfster Ahdaf Soueif, Cairo: My City, Our Revolution. Geschreven vanuit Soueif’s ervaringen tijdens de protesten op Tahrirplein in Cairo, neemt ze de lezer mee in een eerstehands ervaring van de Arabische Lente.

In het tweede boek van de avond, Yasmine al Rashidi’s Chronicles of a Last Summer benadrukt de auteur het intergenerationele karakter van de lente. Al Rashidi neemt de lezer niet alleen mee naar de ervaringen van de heftige protesten op Tahrir in 2011, maar kijkt ook terug naar het Cairo van de jaren tachtig en begin deze eeuw. Tussen de wisseling van boeken door was er ruimte voor Egyptische protestliederen van bijvoorbeeld Ramy Essam, die de populaire protest slogan ‘brood en vrijheid!’ herhaalde.

Het laatste werk waar Vanessa Lambrecht een passage uit voorlas, was Donia Kamel’s Cigarette Number Seven, een roman waarin het persoonlijke leven van de hoofdpersoon en de revolutie evenveel ruimte krijgen op de pagina.

Mohamed Rabie

De avond werd afgesloten met een  een interview met de getalenteerde Egyptische schrijver Mohamed Rabie die in zijn postrevolutionaire, dystopische roman Otared Cairo compleet opnieuw vormgeeft. In Rabie’s fictie zien we ook de schaduwkant van het hedendaags leven in Egypte: het dystopische karakter van zijn roman vocaliseert de ontmoedigende sociale en politieke omstandigheden waarin Egyptenaren momenteel moeten leven. Vanessa en Isabella van Doorne gingen in gesprek met Rabie over zijn ervaringen als Egyptische schrijver en hoe hij zelf de Arabische Lente op Tahrir had beleefd. Door de jaren heen is Cairo veel veranderd, gaf Rabie aan, en het autoritaire regime neemt momenteel de publieke ruimte over in de hoofdstad waar Rabie vroeger zoveel van genoot. De schrijver heeft daarom ook de knoop doorgehakt om zijn thuisland te verlaten en is begin 2020 verhuisd naar Berlijn.

Het schrijven van postrevolutionaire literatuur met een politiek karakter komt niet zonder gevaren. Zo heeft schrijver Ahmed Naji door zijn werk Using Life, een grafische en dystopische roman, bijna twee jaar gevangenisstraf gekregen. Naji werd beschuldigd van ‘schending van de publieke moraal’, omdat hij seks en drugs verwerkte in zijn werk en dit had geleid tot ‘hartslagfluctuaties en een daling van de bloeddruk’ van een Egyptische burger.[1] Mensenrechtenactivisten maakten duidelijk dat deze beschuldigingen puur politiek gemotiveerd waren en dat Naji werd bestraft voor het openlijk uitspreken van zijn kritiek tegen het Egyptische regime van Abdel Fattah el-Sisi.

Door terug te blikken op de Arabische Lente en een nieuwe stroming schrijvers uit Egypte een podium te bieden, benadrukken we dat de Arabische Lente een enorme impact heeft gehad op het leven van Egyptenaren. Hoewel voor velen van hen de toekomst een troosteloze kanttekening heeft gekregen, verzetten zij zich door de Lente een stem te blijven geven in de vorm van literatuur.

[1] (https://www.nytimes.com/2016/12/18/world/middleeast/egypt-ahmed-naji-abdel-fattah-el-sisi.html)

‘De kleuren van vroeger waren allemaal verdwenen,’ zegt Latifa Oumlil, voorzitter van Perma Atlas, die opgroeide in Anguelz. ‘Het blauw van de lavendel, het geel van de kamille, het groen van de struiken: allemaal weg. Je zag alleen nog maar een kaal berglandschap. Nu komen de kleuren weer langzaam terug.’

Anguelz ligt in de vallei Ounila aan de bovenloop van de rivier Assif Aounil, op 1800 meter hoogte. Het dorp telde een aantal jaar geleden 1200 inwoners, maar meer dan de helft is de afgelopen decennia gemigreerd om de armoede te ontvluchten. Het is er tegenwoordig maanden achtereen kurkdroog. Landbouwgronden zijn verarmd en leveren weinig op. En als het najaar dan eindelijk regen brengt, komt het met bakken tegelijk uit de lucht en ontstaan er vrijwel altijd overstromingen: de geërodeerde berghellingen kunnen het water niet vasthouden.

Met lede ogen zag Latifa bovendien aan dat de saamhorigheid in het dorp door de jaren heen verdween. De verschillende generaties begrepen elkaar niet meer en de meeste overgebleven dorpelingen belandden in zware armoede en raakten hun zelfvertrouwen kwijt.

Latifa woont al meer dan 40 jaar in Amsterdam, maar haar hart ligt nog steeds in Anguelz. In 2014 veroorzaakte een grote overstroming er ernstige schade: huizen werden toegetakeld door de kracht van het water, dat bovendien kleinvee meesleurde en de toch al karige landbouwgrond nog minder bruikbaar maakte. Op dat moment was de maat vol voor Latifa. ‘Ik krijg nog tranen in mijn ogen als ik er aan denk’, vertelt ze. ‘Ik kon het niet meer aanzien, niets doen was geen optie meer’. Samen met een groepje jongeren die lokaal een stichting opzette om het dorp te ondersteunen, begon ze oplossingen te onderzoeken.

Permacultuur

Aanvankelijk werd gedacht aan het graven van irrigatiekanalen om het gebied weer groen te maken, maar dat bleek – haast letterlijk – dweilen met de kraan open. Met elke nieuwe overstroming zouden de kanalen weer vollopen met stenen en modder. Permacultuur bleek wél een structurele oplossing te bieden. Permacultuur gaat namelijk over het ontwerpen van een duurzame leefomgeving waarbij mens en natuur allebei blijvend (perma= voor altijd) profiteren. Hoe kun je op duurzame wijze voorzien in de behoefte van een gemeenschap aan voedsel, drinkwater, energie, huisvesting en zelfs sociale verbinding? Door mét de natuur te werken in plaats van er tegen, is het antwoord van permacultuur. De focus ligt niet op zichzelf staande elementen binnen een systeem, maar op hun onderlinge relaties en een verstandige plaatsing en ordening ervan. Dit volgens het beginsel: het geheel is meer dan de som der delen.

Latifa en de stichting kozen voor permacultuur toen ze ontdekten dat je er twee vliegen in één klap mee slaat: de grond houdt water vast zodat die niet langer inefficiënt wegvloeit en, daarmee samenhangend, óók overstromingen voorkomt. Bovendien bleken veel elementen van permacultuur terug te vinden in oude Berbertraditities.

Scepsis

Van Frederic Scholl, een Franse permacultuur-specialist, leerden ze dat je bovenaan de berg moet beginnen. Want een geërodeerde berg kan geen water meer vasthouden en de vruchtbare bovenlaag spoelt dan weg. Frederic leerde een groep van 30 mannen in Anguelz hoe ze dammen (gabions) moesten bouwen in watergeulen (chaba’s) en kleine kanaaltjes (swales) langs de hellingen aanleggen.

Het was de bedoeling om in samenwerking met de lokale gemeenschap aan het permacultuur-project te werken. Latifa wilde dat de dorpsbewoners hiervoor zélf verantwoordelijkheid gingen nemen. Makkelijker gezegd dan gedaan. De mannen die deelnamen aan het project van Perma Atlas hadden niet veel zelfvertrouwen en bleken het moeilijk te vinden om verantwoordelijkheid te nemen en problemen op te lossen. ‘Allah beslist, wij kunnen niets doen,’ zeiden ze tegen Latifa. Waarop zij geïrriteerd antwoordde dat Allah initiatieven beloont. ‘Als je op de sdader (een bank) blijft zitten, verandert er niets!‘

Binnen de gemeenschap werd met argusogen gekeken naar Perma Atlas. Elk initiatief tot verbetering van hun situatie was in het verleden in de kiem gesmoord door een paar families die de touwtjes in handen hadden in het dorp, waaronder een stel ambtenaren. Latifa besprak in Nederland met de vrijwilligers wat er nodig was om verder te komen met het project. Ze besloten een workshop te organiseren met de deelnemers in Anguelz om de situatie in het dorp te bespreken. Margherita Tinti, een vrijwilligster in Nederland, had goede ervaringen met de Yucelmethode. Deze werkt met een balk en blokken die helpen een onderwerp inzichtelijk te maken. Aan de hand van deze structuur konden de deelnemers de situatie in Anguelz in kaart brengen. En tegelijk hun mondigheid trainen en uitzoeken waar ze invloed op konden uitoefenen.

Latifa huurde voor drie dagen een trainingsruimte in een hotel in Imlil, een toeristisch dorpje aan de andere kant van de berg. De mannen in Anguelz voelden niet veel voor zo’n workshop, maar het vooruitzicht van een soort korte vakantie trok enkelen toch over de streep.

Anguelz in blokken

De mannen en Latifa vertelden dat er op de tweede workshopdag iets bijzonders was gebeurd; de ambtenaar van Anguelz, die zich had laten kennen als blokkerende factor in het dorp, was aangeschoven. Hij had de mannen de dag ervoor naar Imlil gereden, want om zijn salaris aan te vullen werkt hij ook als taxichauffeur. Eerst wilde hij niet meedoen met de workshop omdat dat problemen zou geven met zijn familie, maar Latifa wist hem over te halen.

De sfeer werd bepaald ongemakkelijk toen hij erbij kwam. De mannen durfden hun kritiek op hem eerst niet te uiten. Maar gelukkig was ook Sfia, de tante van Latifa aanwezig, een oudere dame die het er niet bij liet zitten. ‘Kom op mannen’, zei ze, ‘waar hebben we het nou over gehad?!’ En ze drong net zo lang aan totdat de mannen schoorvoetend vertelden wat ze van Rachid, de ambtenaar vonden.

Daarop kon hij zijn kant van het verhaal vertellen. Er ontstond een gesprek over de gevolgen van het machtssysteem waarin het dorp gevangen zit. Rachid wilde helemaal geen ambtenaar zijn, maar was gedwongen om die positie te bekleden door enkele machtige familieleden. Zij rekenden erop dat hij met zijn zachte karakter wel naar hun pijpen zou dansen. Zogenaamd was hij gekozen door het dorp, maar die verkiezing was van te voren al een gelopen race. Het dorp wist dat er geen sprake was van een vrije verkiezing. Dat was vanzelfsprekend, daar werd niet over gesproken. Tot nu.

De jongens hadden het verhaal nooit van zijn kant bekeken. Ze begonnen in te zien dat je problemen van meerdere kanten kunt bekijken, en dat je niet verder komt met de ander alleen maar de schuld te geven. De ambtenaar gaf aan dat hij wel wilde veranderen, maar daarbij de dorpelingen nodig had om achter hem te staan. Iedereen in de workshop concludeerde dat er meer moesten worden samengewerkt tussen de diverse partijen.

‘Bij ons gebeurt precies hetzelfde’, zeiden de mensen van het hotel aan wie ze het verhaal vertelden. Dat konden Latifa en de mannen bijna niet geloven. Zij dachten dat de mensen in Imlil het beter hadden. Door het toerisme zijn er ook meer inwoners met wat geld, maar ook daar hebben de mensen weinig in de melk te brokkelen omdat een paar rijke families het voor het zeggen hebben.

Het effect van de workshop

Eenmaal terug in hun dorp vertelden de mannen direct aan de andere medewerkers van Perma-Atlas hoeveel ze aan de workshop hadden gehad. Nadat die het verhaal gehoord hadden, besloten ze gezamenlijk dat íedereen in het dorp dit moest weten. Gestimuleerd door de presentatie die ze in Imlil hadden gegeven, durfden de mannen het aan om ook hun dorpsgenoten te vertellen over de uitkomsten van de workshop. Ze organiseerden een bijeenkomst en namen ieder een paar dorpsgenoten mee.

Uiteindelijk kwamen er ongeveer tachtig dorpelingen bij elkaar in een zaal. Ook zij herkenden zich in de opstelling met de blokken en werden aangestoken door het enthousiasme van de Perma-Atlas medewerkers. Gewoonlijk roddelden de dorpelingen vooral over elkaar, maar daar raakten ze voor het eerst sinds tijden weer op een constructieve manier met elkaar in gesprek.

Na de workshop kregen de dorpelingen vertrouwen in Perma Atlas. Er ontstond draagvlak voor het project, steeds meer mannen wilden meedoen. En toen het Latifa in 2019 lukte om de gouverneur van Ouarzazate voor het project te winnen, kwam de vaart erin. De gevaarlijkste geul kon worden aangepakt.

Bottom-up benadering

Eunice Bussink, vanaf het eerste uur betrokken bij Perma Atlas, zegt: ‘Het lukt niet zo vaak om de lokale bevolking werkelijk verantwoordelijk te maken voor een project’. Bij Perma Atlas lukt dat wel. Hoe dat komt? ‘In de eerste plaats is er natuurlijk de enorme drive van Latifa. En zij kent de mensen en de cultuur in Anguelz. Daarnaast gaat Perma Atlas mee in het tempo van het dorp en zet écht pas de volgende stap als de bewoners er klaar voor zijn.’

Zo lijkt het vrouwenproject als vanzelf tot stand te zijn gekomen. Het was Latifa een doorn in het oog dat de cultuur niet toeliet dat er vrouwen meededen aan het project. Op een dag werd Ibtissam, de dochter van Latifa, door een van de vrouwen uit het dorp aan de mouw getrokken en vroeg: ‘wanneer gaan jullie nou eens iets voor ons doen?’ Daarop organiseerde Perma Atlas een brainstormsessie waar 26 meisjes en vrouwen op af kwamen. Ze hadden volop ideeën: oude tradities en recepten weer terug halen, was er één van. Tapijten leren weven, een ander. Ze kwamen overeen dat bij elke training over permacultuur twee vrouwen aanwezig konden zijn, zodat zij hier ook kennis over zouden opdoen, om deze weer door te geven aan andere vrouwen.

Aantrekkingskracht

Inmiddels zijn er contacten ontstaan met andere stichtingen en met deskundigen. Zo hebben mannen uit het dorp een ontmoetingsplek voor de vrouwen gebouwd met hulp van een andere stichting, en is een gepensioneerde tropenarts momenteel bezig om een gezondheidsprogramma uit te denken. En toen in september vorig jaar hevige regenval weer tot grote wateroverlast leidde, deden de gabions, chaba’s en swales hun werk: Anguelz bleef als enige dorp in de omgeving ongedeerd. Nabijgelegen dorpen zijn sindsdien uit zichzelf naar Anguelz gekomen omdat zij ook met permacultuur aan de slag willen. Het doel van Perma Atlas om een ecologisch verantwoorde, groene leefomgeving in de hoge Atlas te creëren, is daarmee een stapje dichterbij gekomen.

Humanitaire organisaties in Jordanië en Libanon maken zich al jaren grote zorgen over het toenemend aantal ‘kindhuwelijken’ (zawaj mubakir) onder Syrische vluchtelingen. In bepaalde regio’s in Syrië komt het van oudsher veel voor dat meisjes op jonge leeftijd trouwen (tussen de 14-18 jaar), maar onder vluchtelingen neemt dit toe: tussen 2011 en 2015 van 18,4 procent naar 34,6 procent, volgens de Higher Population Council in Jordanië.

Studies van internationale organisaties zoals Save the Children en UNICEF bieden inzicht in de oorzaken en gevolgen van deze huwelijken, en wijzen vooral op de hogere gezondheidsrisico’s voor jonge moeders en hun pas geboren kinderen, de grotere kans op huiselijk geweld en de bredere sociale en psychologische problemen voor jonggetrouwde vrouwen. Gezien de stijgende aantallen leveren voorlichtingscampagnes om deze huwelijken tegen te gaan weinig op. Hoe kijken Syrische vluchtelingen, en met name Syrische vrouwen, zelf tegen deze huwelijken aan? En wat is de relatie tussen ‘early marriages’ met seksuele en reproductieve gezondheidszorg?

Dit waren de belangrijkste vragen van een onderzoeksproject dat in de periode 2017-2020 plaatsvond onder leiding van Marina de Regt, en gefinancierd werd door het Sexual and Reproductive Health and Rights (SRHR) Programme van de Nederlandse organisatie WOTRO Science for Global Development. Dit programma heeft tot doel wetenschappelijk onderzoek te stimuleren naar SRHR-gerelateerde thema’s, in samenwerking met lokale belanghebbenden en gericht op beleidsverandering. Het team bestond uit antropologen van de Vrije Universiteit Amsterdam en Yarmouk University in Irbid (Jordanië), Master-studenten van de opleiding Antropologie van Yarmouk University, medewerkers van twee NGOs in Jordanië die gezondheidsdiensten verlenen aan onder anderen Syrische vluchtelingen (Caritas Jordan en Ahel Al-Jabal), en twee Syrische vrouwen die als vluchteling in Jordanië wonen, waarvan een op jonge leeftijd was getrouwd.

Een uniek aspect van het onderzoek was het gebruik van participatieve onderzoeksmethodes, waarbij niet alleen Syrische vluchtelingen zelf deelnamen als onderzoekers, maar er maandelijkse groepsbijeenkomsten werden georganiseerd met Syrische vrouwen en mannen om over hun leven, en met name over hun huwelijk en de relatie met seksuele en reproductieve gezondheidsthema’s, te praten. Deze bijeenkomsten creëerden een veilige omgeving, waardoor thema’s die normaal gesproken taboe zijn, konden worden besproken. Daarnaast hadden de samenkomsten een belangrijke sociale functie, omdat zij het netwerk van de deelnemers vergrootten en zij mensen buiten hun eigen familie ontmoetten waarmee zij hun problemen konden delen.

Veel jonggetrouwde vrouwen in Noord-Jordanië, waar het onderzoek plaatsvond, leven vrij geïsoleerd en hebben slechts contact met hun naaste familie. De vrouwen, en mannen, waren zeer positief over de groepsbijeenkomsten. Er werd écht naar hen geluisterd, in plaats van dat ze voorlichtingsboodschappen voorgeschoteld kregen. In totaal hebben waren er 25 groepsbijeenkomsten, met ongetrouwde en jonggetrouwde vrouwen en mannen. Daarnaast zijn er in totaal 124 diepte-interviews gedaan met getrouwde en ongetrouwde vrouwen en mannen, en met mensen die werkzaam zijn in de gezondheidszorg en daarbij veel met Syrische vluchtelingen te maken hebben.

Een genuanceerd beeld

Op dinsdag 12 februari zijn de resultaten gepresenteerd in een webinar dat georganiseerd was in samenwerking met het Grote Midden Oosten Platform. Een van de belangrijkste conclusies van het onderzoek is dat het begrip ‘early marriage’ een veelheid aan vormen kent, en dat de gevolgen nogal afhankelijk zijn van de context. In het dagelijkse spraakgebruik worden ‘kindhuwelijken’ automatisch gezien als gedwongen huwelijken, en als huwelijken waarbij er een groot verschil is in leeftijd tussen de echtgenoten. Het stereotype beeld is het kleine meisje dat nog met poppen speelt en de oudere man die al meerdere echtgenotes heeft. In de praktijk zijn er meer vormen, zoals neef-nicht huwelijken, waarbij het leeftijdsverschil vaak niet zo groot is, huwelijken waarbij de man ook relatief jong is, huwelijken waarmee beide partners instemmen, huwelijken tussen mensen van verschillende nationaliteiten, en huwelijken waarbij een van de partners elders woonachtig is.

Het stereotype beeld is het kleine meisje dat nog met poppen speelt en de oudere man die al meerdere echtgenotes heeft. In de praktijk zijn er veel meer verschillende vormen

De context waarin het huwelijk plaats vindt is ook van groot belang: als familieleden dichtbij wonen is dat goed voor het sociale netwerk van het jonge stel, waarbij in geval van problemen familieleden kunnen helpen. In het onderzoek kwam ook duidelijk naar voren dat veel jonge meisjes vanaf een jaar of vijftien uitzien naar het huwelijk: zij zien het als een belangrijke overgang naar volwassenheid en willen graag een gezin stichten. Zij zijn echt vaak zeer slecht voorbereid, ook seksueel, en het huwelijk valt in veel gevallen erg tegen. Uit gesprekken met mensen die in de gezondheidszorg werken blijkt dat de gezondheidsrisico’s van het trouwen op jonge leeftijd meevallen: zwangerschappen en bevallingen verlopen in de meeste gevallen goed als meisjes ouder zijn dan vijftien jaar. Het grootste gezondheidsrisico zit hem in het gebrek aan kennis over seksuele en reproductieve gezondheidszorg.

Armoede en economische redenen worden vaak als belangrijkste oorzaak van de zogeheten kindhuwelijken  genoemd. Blijkens het onderzoek is dit niet het geval. Armoede zorgt er juist voor dat mensen niet kunnen trouwen, en veel ongetrouwde mannen gaven aan dat zij het huwelijk uitstelden omdat ze geen werk hadden. Toegang tot internet, sociale media en mobiele telefoons blijken een grote rol te spelen in de wens te willen trouwen, en ook in de toegang tot mogelijke huwelijkspartners.

Om de resultaten van het onderzoek onder een breed publiek te verspreiden is er een website gemaakt: Lives in Perspective (www.livesinperspective.org). Daarop zijn vijf korte verhalen te lezen, gebaseerd op interviews en groepsgesprekken. Doel is om meer begrip te kweken voor mensen die in conflictgebieden of oorlogssituaties in het Midden-Oosten of Afrika wonen. De tekeningen bij de verhalen zijn van Diala Brisly, een Syrische vluchtelinge die momenteel in Frankrijk woont.

Het is oneerlijk omdat in complexe systemen, zoals samenlevingen en politieke structuren, de uitkomsten op één bepaald moment niet kunnen worden toegeschreven aan slechts één actor. Complexe systemen bestaan uit een groot aantal elementen die elkaar beïnvloeden, en zijn uiterst dynamisch: het geheel is meer dan de som der delen. Ontwikkelingen in zulke systemen doen zich voor vanuit continu veranderende omstandigheden. Na decennia van autocratische regimes kunnen we het de demonstranten op het Tahrirplein, in de Syrische stad Dera’a of de Libische stad Benghazi niet kwalijk nemen dat hun dromen niet zijn uitgekomen. Zoals de Libische schrijver Hisham Matar treffend verwoordt in zijn roman De terugkeer (2016): ‘De rampspoed die volgde op de val van Khadaffi past beter bij de aard van zijn dictatuur dan bij de idealen van de revolutie.’

Het is daarnaast onverstandig om de Arabische Lente als mislukt te beschouwen, omdat we er dan niets van leren. Welke omstandigheden droegen bij aan het ontstaan van de Arabische Lente? Wat speelde er tijdens de opstanden, en wat erna? En wat betekent dit voor de (politieke) keuzes die we vandaag de dag moeten maken?

Vlindereffect
Ervan leren begint met erkennen dat de Arabische Lente geen eenmalige historische gebeurtenis is die uit het niets ontstond en na verloop van tijd weer afgelopen was. De Arabische Lente wordt vaak een ‘zwarte zwaan‘ genoemd: een uiterst onvoorspelbare en onwaarschijnlijke gebeurtenis met potentieel ingrijpende gevolgen. Ik begrijp waarom. Zoals veel mensen was ook ik verrast door de timing, snelheid en spillover-effecten van de gebeurtenissen in de MENA-regio vanaf december 2010.

Maar vanuit de complexiteitstheorie weten we dat een complex sociaal systeem zich kan ontwikkelen met onvoorziene U-bochten en flink disruptieve afdwalingen. Complexe systemen gedragen zich vaak non-lineair, wat betekent dat initiële kleine veranderingen onverwachte en buitenproportioneel grote gevolgen kunnen hebben. Dit fenomeen staat bekend als het ‘vlindereffect‘: het wapperen van de vleugels van een vlinder in Brazilië kan leiden tot een tornado in Texas. Het betekent niet dat de vlinder daadwerkelijk de tornado heeft veroorzaakt. Het betekent wel dat als deze ene vlinder niet op dat moment met zijn vleugels had gewapperd, de tornado wellicht niet was ontstaan.

De zelfverbranding van Mohamed Bouazizi had een dergelijk vlindereffect. Bouazizi was niet zelf de oorzaak van de Arabische Lente. Maar als hij zichzelf op dat ene moment en op die specifieke plaats niet in brand had gestoken, had de Arabische Lente niet op deze manier plaatsgevonden.

Hieruit zouden we kunnen opmaken dat de Arabische Lente een willekeurige gebeurtenis is, die uit het niets ontstond zonder enige waarschuwingstekens. Maar het vlindereffect heeft een bepaalde logica. Achteraf kunnen we de linkjes ontdekken tussen de (soms kleine) veranderingen en ontwikkelingen die uiteindelijk resulteerden in een gebeurtenis met enorme impact, zoals de Arabische Lente. Historische gebeurtenissen vinden immers nooit zomaar plaats. De Arabische Lente kan daarom worden gezien als een enigszins logisch gevolg van ontwikkelingen en trends die al vele jaren vóór 2010 gaande waren. Sommige gaan zelfs terug tot de tijd van het Europese kolonialisme. Daarbij is de impact van de gebeurtenissen in 2010/2011 tot op de dag van vandaag zichtbaar. Die gebeurtenissen vormen net zozeer de realiteit van vandaag als die van tien jaar geleden. De Arabische Lente is nog altijd bij ons.

Niet willekeurig, maar zeer waarschijnlijk
Terugkijkend op de gebeurtenissen van de Arabische Lente in 2010/2011 kunnen we gemakkelijk trends en omstandigheden identificeren die hebben geleid tot de massale demonstraties. In de afgelopen jaren is hier al veel over geschreven, met aandacht voor belangrijke elementen als de hoge en hardnekkige (jeugd)werkloosheid, wijdverbreide corruptie, het gebrek aan politieke vrijheden, gammele sociale vangnetten, de stijgende kosten van levensonderhoud, de unieke demografische situatie (‘youth bulge’) en de rol van social media. Sommige onderzoekers beweren dat we de revoluties hadden kunnen voorzien, of claimen dat ze dit daadwerkelijk hebben voorzien, door relevante data zoals stijgende voedselprijzen te analyseren. In een grootschalige peiling onder jongeren, uitgevoerd vóór de gebeurtenissen in 2010/2011, zou al het beeld naar voren zijn gekomen van een ‘generatie op de drempel van verandering’.

De belangrijkste vraag is niet of we de dramatische gebeurtenissen in de regio al dan niet hadden kunnen (of hadden moeten) voorzien. Juist door haar complexiteit kunnen we een historische gebeurtenis nooit volledig en met al haar details voorspellen. Niemand kon voorzien dat de wanhoopsdaad van Mohamed Bouazizi de weg bereidde voor de Arabische Lente. Negen maanden daarvoor stak een andere Tunesische straatverkoper zichzelf in brand als protest tegen de overheid. Heeft u ooit van hem gehoord?

De Arabische Lente vond echter niet zomaar plaats. Hij barstte los door een spontane gebeurtenis, die als katalysator fungeerde. Maar hij was ook het gevolg van aanhoudende langetermijnontwikkelingen en structurele omstandigheden. Ook al waren de meesten onder ons verrast door de timing en de details van de onverwachte katalysator, we konden niet verrast zijn door de onderliggende omstandigheden — ’these were well known and written about for years’ (Wilson Center). In plaats van een zwarte zwaan kunnen we de Arabische Lente zien als een grijze neushoorn: een high-impact gebeurtenis (of bedreiging) die zeer waarschijnlijk is als we haar waarschuwingstekens maar niet negeren.

Waarom is het belangrijk om te erkennen dat er enige logica zit in het vlindereffect, en dat de Arabische Lente niet zomaar plaatsvond? Omdat het laat zien dat ons handelen, en de keuzes die we maken, wel degelijk een belangrijke rol spelen bij het ontstaan van toekomstige gebeurtenissen. Daarbij zet het ons aan het denken over wat we kunnen leren van onze ervaringen uit het verleden. Ook al herhaalt de geschiedenis zich niet, ze rijmt vaak wel.

Drie lessen
Een zorgvuldige analyse van de trends en patronen helpt ons om potentiële scenario’s te schetsen die zich kunnen ontvouwen. En zo’n analyse helpt ons om op basis van die scenario’s (politieke) besluiten te nemen. Als we kijken naar de MENA-regio, zie ik drie lessen die we in overweging zouden moeten nemen.

Ten eerste moeten we verder kijken dan alleen incidenten en ongelukken. We moeten de fundamentele patronen en ontwikkelingen ontrafelen die daaronder liggen. Wellicht zijn die wat verstopt, maar ze zijn van groot belang om echt te begrijpen wat er gebeurt in de MENA-regio, en hoe we ons daartoe kunnen verhouden. Een snelle blik geeft wellicht het beeld van alleen bruut geweld, corrupte regimes en gedesillusioneerde jongeren. Maar als we verder kijken, zien we een aanhoudende roep om een hernieuwd sociaal contract, toenemende druk op de ‘oude elites’ en veelbelovende experimenten met (lokale) democratische besluitvorming.

Zoals de arabiste Laila al-Zwaini onlangs schreef over de ontwikkelingen in Irak: ‘Waar velen instabiliteit zien, zie ik een volhardende beweging naar een civiele staat’. We moeten recht doen aan deze trends en ze op de juiste waarde schatten, zelfs als kortetermijnontwikkelingen een andere kant op lijken te wijzen. De Arabische Lente is een gebeurtenis van eersteklas politiek belang, schrijft Noah Feldman, hoogleraar aan de Harvard Law School. Dit belang ‘must not be overlooked or played down simply because the exercise of political agency in Egypt and Syria later went seriously awry’.

Ten tweede hebben we behoefte aan een holistische benadering in ons beleid ten aanzien van de MENA-regio. Het was immers een geheel aan omstandigheden dat leidde tot het ontstaan van de Arabische Lente. In een complex systeem zijn alle elementen continu met elkaar in contact, en beïnvloeden ze elkaar. Daardoor is het onmogelijk om betekenisvolle invloed te hebben als je je slechts op één element richt. We moeten ervoor zorgen dat onze uiteenlopende inspanningen (buitenlandbeleid, ontwikkelingssamenwerking, migratiebeleid, humanitaire hulp, internationale handel en intergouvernementele samenwerking) elkaar niet in de weg zitten en, bij voorkeur, elkaar wederzijds versterken.

Ten slotte moeten we politieke keuzes maken op basis van een langetermijnperspectief, en niet op basis van kortetermijnbelangen. Dit betekent dat het streven naar stabiliteit (op korte termijn) nooit het belangrijkste motief kan zijn voor ons buitenlandbeleid voor de MENA-regio. Buitenlandbeleid op basis van een langetermijnperspectief moet beginnen met de context en behoeften van de jonge generaties in het Midden-Oosten, die uiteindelijk de toekomst van de regio zullen vormen.

Wapenexport
In juli 2020 verleende de Nederlandse regering een vergunning voor de export van militair materiaal naar Egypte (waarde: 114 miljoen euro). Het ministerie van Buitenlandse Zaken stelt dat er geen reden is om aan te nemen dat het militaire materiaal zal worden ingezet in de burgeroorlogen in Libië en Jemen, of in het neerslaan van binnenlandse protesten. Dat kan zo zijn. Maar de vraag is of dit specifieke politieke besluit passend is in het licht van de onderliggende trends in de Egyptische samenleving; of het consistent is met andere beleidskeuzes die we maken over Egypte; en of het bijdraagt aan ons langetermijnperspectief voor Egypte en het Midden-Oosten. Een nieuwe toekomst schetsen voor de MENA-regio is meer dan alleen dagdromen. Het betekent ook rekenschap afleggen over de keuzes die we vandaag maken.

Dit is een vertaalde en licht bewerkte versie van het artikel ‘The Arab Spring is still with us’, dat begin januari 2021 verscheen in Idee, het tijdschrift van de Mr. Hans van Mierlo Stichting.

Het mag ondertussen bekend zijn: eind 2020 was het tien jaar geleden dat de Arabische Lentes losbarstten. Deze revoluties in Tunesië, Egypte, Syrië, Bahrein, Jemen en andere landen in Noord-Afrika en het Midden-Oosten, hebben een stroom van jonge kunstenaars en schrijvers voortgebracht. Zij gebruiken literatuur als wapen in de strijd tegen corruptie, tirannie en onderdrukking en eisen brood, vrijheid en sociale rechtvaardigheid. Literair (en ongesubsidieerd!) theater Branoul en Het Grote Midden Oosten Platform willen hun werk voor het voetlicht brengen.

Hoe voelden de opstanden, in welke context vonden ze plaats en hoe stimuleerden ze de literaire verbeelding? Arabische literatuur is een waardevol contrapunt voor mediaberichten en dramatische politiek-culturele theorieën. Het stelt ons bloot aan de breedte van de creativiteit van de regio en de diepte van individuele ervaringen. In een wereld waar het Midden-Oosten in hapklare brokken wordt gepresenteerd, willen Theater Branoul en het Grote Midden Oosten Platform het publiek meenemen in de literatuur die een stem én gezicht geeft aan de miljoenen mensen die de afgelopen tien jaar de straat op zijn gegaan, hun rechten hebben opgeëist en politieke en maatschappelijke verandering hebben afgedwongen. Afgelopen donderdag – exact tien jaar na het vertrek van de Tunesische dictator Zine al-Abidine Ben Ali – stond Tunesië in de schijnwerpers.

Facebookgeneratie en literatuur

De oude generatie literaire critici van de autoritaire regimes in het Midden-Oosten wist over het algemeen precies hoe ver ze kon gaan in haar kritiek op de machthebbers. De Syrische dichter Mohamed al-Maghouti, aangehaald door eigenaar van Branoul en co-presentator van dienst Bob Schwarze, verwoordde het als volgt:

Om een groot schrijver te worden, ongeacht in welk Arabisch land men zich bevindt, moet men waarheidsgetrouw zijn.

Om waarheidsgetrouw te zijn, moet men vrij zijn.

Om vrij te zijn, moet men in leven zijn.

Doch, om in leven te zijn, moet men zijn mond houden.

Wat de nieuwe generatie onderscheidt van de oude, los van het gebruik van sociale media, is de manier waarop de kritiek wordt verwoord. Het is vele malen directer en universeler. Mensen worden met naam en toenaam genoemd en een rapper als Hamada Ben Amor (artiestennaam: El General) schroomt zelfs niet om zich in zijn lied Rais Lebled, een soort mix van het bekende artikel J’accuse van Emile Zola en het lied Welterusten, Mijnheer de President van Boudewijn de Groot, rechtstreeks te wenden tot Ben Ali:

Hamada ben Amor (31) bracht de prangende situatie waarin veel Tunesiërs zich bevonden krachtig onder woorden. Mede door de timing – twee weken vóór de tragische dood van marktkoopman Mohamed Bouazizi uit – groeide het uit tot het lijflied van de Jasmijnrevolutie in Tunesië. Het kwam voort uit de pure frustratie die zijn generatie kenmerkt. In een interview met de Volkskrant zegt hij daarover: ‘Het is pure maffia. Bij de instituties zie je alleen 60-plussers, die worden opgevolgd door hun zoons. Onze generatie heeft gewoon geen kans gekregen om mee te bouwen aan een nieuw Tunesië.’

In dezelfde categorie als Rais Lebled valt het protestlied van No Pasaran van Klay BBJ, net als El General een rapper die vanwege zijn muziek achter de tralies belandde.

Leeg theater, toch dynamisch

Bijdragen als die van Ben Amor voorzagen de avond van de afwisseling die vaak ontbreekt bij online bijeenkomsten. Inleidende woorden van Bob Schwarze werden opgevolgd door spoken word van de Nederlands-Tunesische acteur Hamda Belgaraoui, wiens familie het meer dan eens aan de stok had met het regime van Ben Ali. Ook waren er beelden van de revolutie, was er ruimte voor muziek en interviewde GMOP-expert Vanessa Lambrecht het jonge Tunesische literaire talent Mohamed Jilani Cherif. Tussendoor zorgden Schwarze en Belgaraoui voor ondersteuning.

Die laatste was erbij toen de eerste protesten op 18 december 2010 losbarstten voor het gemeentehuis in Sidi Bouzid. Volgens Jilani Cherif voelde de spontane uitbarsting van speeches en slogans alsof de ‘oorlog van angst eindelijk werd doorbroken’. Zelf raakte hij literair geïnspireerd door de fameuze Libanese schrijver en poëet Khalil Gibran, maar later raakte hij ook bekend met de werken van Gabriel García Márquez en George Orwell. De vergelijking tussen Big Brother en het bewind van Ben Ali drong zich daarbij als vanzelf op. Ook haalde hij inspiratie uit de werken van de Tunesische dichter Ahmed Chaker Ben Dhaya, die Ben Ali in een gedicht uit 2009 al vergeleek met een koning in een schaakspel die op het punt staat mat te worden gezet.

Mijn woord is vrij

De artistieke uiting die de meeste wereldfaam opleverde, is zonder twijfel het lied Kelmti Horra (Mijn woord is vrij) van zangeres Emel Mathlouthi. Haar weergaloze stemgeluid drong vanuit de Avenue Habib Bourguiba in Tunis door tot het internationale publiek. Tijdens de uitreiking van de Nobelpijs voor de Vrede in 2015 werd het lied op grootse wijze tot leven gebracht. Schitterend, maar daarmee ging wel wat revolutionaire energie verloren. Mooier was daarom de intieme versie die afgelopen donderdag werd getoond. De bekendste uitvoering is die hieronder:

NRC interviewde Emel Mathlouthi recent in het kader van een terugblik op de rol van vrouwen tijdens en na de opstanden. De zangeres erkent dat er politiek en economisch nog een lange weg te gaan is. Toch, zo vertelt ze aan NRC, ziet ze hoop voor de toekomst: ‘Na de revolutie kwamen zoveel nieuwe artiesten en kunstenaars op, er ontstond ontzettend veel creativiteit en een hausse aan initiatieven, organisaties en bewegingen. De grootste winst is de vrijheid van meningsuiting die we nu hebben.’

Alleen al daarom is het een  misvatting om te stellen dat de Arabische Lente (bij gebrek aan betere term) is mislukt. De geschiedenis laat zich niet voortduwen, en al helemaal niet in een opgaande lijn. En natuurlijk, van vrijheid van meningsuiting koop je geen brood, maar de uitdaging na decennia van onderdrukking liegt er niet om. Het zegt veel over de ernst van de situatie vóór de uitbraak van de opstanden dat de obstakels zelfs in Tunesië slechts met moeite worden geslecht. Maar we zijn het verplicht, moreel én rationeel, om dit bovenal te zien als een aansporing om de nieuwe generatie een hart onder de riem te steken.

De volgende literaire avond van Theater Branoul in samenwerking met het Grote Midden Oosten Platform vindt plaats op 11 februari (tien jaar na het opstappen van president Hosni Mubarak). Die avond staat in het teken van Egypte. Tickets zijn hier verkrijgbaar.

Dit artikel werd eerder gepubliceerd in ZemZem (2/2020). Het volledige magazine over 10 jaar na de Arabische Lente is hier verkrijgbaar.

In december 2020 is het precies tien jaar geleden dat demonstraties in Tunesië leidden tot wat de ‘Arabische Lente’ zou worden genoemd. De revoluties, met hun roep om brood, vrijheid en sociale rechtvaardigheid, verspreidden zich snel over het Midden-Oosten en Noord-Afrika. Hoop en optimisme joegen mensen de straat op. Hoe meer Arabische leiders van hun zelf- gecreëerde voetstuk vielen, des te luider werd de roep om een betere toekomst.

Tien jaar later is er veel veranderd in Noord-Afrika en het Midden-Oosten. Maar van een betere toekomst kunnen we zeker nog niet spreken. Wat zien we wel als we terugkijken naar de afgelopen tien jaar? Op deze vraag zijn veel antwoorden mogelijk. Een van de antwoorden zoeken wij in de literatuur. Wat vertellen romans ons over tien jaar revoluties in de Arabische wereld?

Waarom literatuur?
We kiezen voor literatuur omdat die ons in staat stelt in de hoofden en harten van andere mensen te kruipen. Om de wereld te bekijken vanuit hun perspectief, en om ons in te leven in hun wensen, ambities, teleurstellingen en desillusies. Literatuur geeft een stem en een gezicht aan de miljoenen mensen die de afgelopen tien jaar in verschillende landen de straat op zijn gegaan, hun rechten hebben opgeëist en politieke en maatschappelijke verandering hebben afgedwongen. We weten dat de revoluties plaatsvonden in een harde geopolitieke context en met een falend economisch systeem, maar uiteindelijk gaat het om de levens van individuele mensen. Van jongeren met weinig toekomstperspectief, van mannen en vrouwen die een menswaardiger leven nastreven, voor zichzelf en hun naasten. Literatuur neemt ons mee in hun belevingswereld.

De Arabische roman heeft de afgelopen decennia grote veranderingen ondergaan, met name in verscheidenheid aan thema’s, stijlen en literaire vormen. Een generatie geleden waren de thema’s beperkt. Veel Arabische literatuur was gebaseerd op sociaal realisme, en in historische romans zaten – vanwege de censuur – vooral verborgen boodschappen. Arabische schrijvers zaten in een lastig parket. Nu is er een nieuwe generatie, de ‘Facebookgeneratie’, die een heel andere literatuur produceert en zich veel minder aantrekt van de heersende literaire mores en zeden. De verhalen zijn directer, de stijl is begrijpelijker voor een breed publiek en de revolutie wordt met naam en toenaam genoemd.

Voor dit artikel hebben we zes boeken gelezen van schrijvers uit het Midden-Oosten en Noord-Afrika, die na 2011 zijn gepubliceerd en waarin de Arabische revoluties een thema vormen. We hebben ons beperkt tot boeken die geschreven zijn in het Engels of vertaald zijn naar het Engels of Nederlands.

Menselijke waardigheid
De romans vertellen verschillende verhalen, met uiteenlopende personages die allen op hun eigen manier bij de revoluties betrokken zijn. Tegelijkertijd zijn er patronen te ontwaren die in iedere roman terugkomen, zoals het verlangen naar menselijke waardigheid, het geweld dat overal in de samenleving aanwezig is, en het gebrek aan een lonkend toekomstperspectief.

Het (vergeefse) verlangen naar menselijke waardigheid komt indringend naar voren in de novelle By Fire (Engelse vertaling van Par le feu), in de zomer van 2011 geschreven door de beroemde Franstalige Marokkaanse schrijver Tahar Ben Jelloun. Hierin beschrijft hij de aanloop naar de zelfverbranding van Mohamed, een jonge groenteverkoper die ondanks een autoritair bewind en wijdverbreide corruptie een boterham probeert te verdienen en een leven probeert op te bouwen.

Het boek is fictie, maar bevat desondanks veel parallellen met het verhaal van de Tunesiër Mohamed Bouazizi, die zichzelf in december 2010 in brand stak en daarmee onbedoeld de aanzet gaf voor de Arabische Lente. Voor Ben Jelloun is het belangrijk dat hij niet het verhaal van Bouazizi vertelt, maar van willekeurig welke andere jonge man in dezelfde situatie: It’s the story of a simple man, like millions of others, who, from being crushed, humiliated, and denied in life, became the spark that set the world ablaze (p. 73).

Mohamed werd met veel geweld geconfronteerd, zoals alle hoofdpersonen in de boeken die wij hebben gelezen. Het meest rauw en overweldigend ervaar je het geweld en de revolutie in The City Always Wins van schrijver en filmmaker Omar Robert Hamilton. Het boek begint met de ‘Maspero-slachting’ in Caïro (oktober 2011), waar veiligheidstroepen een vreedzame demonstratie hardhandig neersloegen. In dit boek word je onderdeel van de groep jonge mensen die vooroplopen in de Egyptische revolutie. Je voelt de hitte, de stress, de wanhoop, en de gevoelens van schuld en tekortkoming. En het gevoel dat de revolutie langzaam door je vingers glipt.

Dat laatste geldt zeker ook voor Syrië, waar de revolutie ontaardde in een gewelddadige burgeroorlog. In The Raqqa Diaries beschrijft de jonge Samer (een gefingeerde naam) het leven in Raqqa, eerst onder het bewind van Assad en vervolgens onder het juk van IS. Met gevaar voor eigen leven smokkelde Samer zijn dagboekfragmenten naar het buitenland, waar een aantal BBC-journalisten ze uiteindelijk heeft gepubliceerd. Naast ontroerende herinneringen aan zijn jeugd en het pijnlijke verhaal van het meisje op wie hij verliefd is maar dat moet trouwen met een IS-strijder, bevat dit dagboek vooral veel geweld. Van de veiligheidstroepen van Assad, van Russische gevechtsvliegtuigen, en van de strijders en ‘politieagenten’ van IS.

Gebrek aan perspectief
Het brute leven in Raqqa noopt Samer uiteindelijk om naar het noorden van Syrië te vluchten. Dit gebrek aan een (vreedzaam) toekomstperspectief is ook in de andere boeken een belangrijk thema. In Guapa vertelt debuterend schrijver Saleem Haddad over de strijd van een jonge homoseksuele man, Rasa, om zichzelf te kunnen zijn in een samenleving vol traditionele waarden en normen onder een autoritair bewind. Rasa doet mee aan de demonstraties, maar vreest tegelijkertijd een toekomst waarin islamitische partijen het voor het zeggen hebben en hij nog steeds niet de persoon kan zijn die hij is.

Ook voor jongeren die zelf niet actief meedoen aan de revolutie, is de toekomst ongewis. Dat komt goed naar voren in Chronicle of a Last Summer van de Egyptische schrijfster Yasmine el Rashidi. Zij heeft een langzame stijl, waarin zowel de hoofdpersoon als de lezer buiten de activiteiten staan en slechts toekijken. De stad Caïro is het bruisende middelpunt, en met de veranderingen in de stad beschrijft El Rashidi de veranderingen in de Egyptische politiek. Ze schetst het lot van een hele generatie, die haar toekomst niet zelf kan vormge- ven en als een gevangene langs de zijlijn van het leven staat.

Hoop gevolgd door desillusie
Een lonkend toekomstperspectief was er wel heel even in Libië, na de val van Gaddafi eind 2011. In De Terugkeer beschrijft Hisham Matar zijn eigen terugkeer naar zijn vaderland, na vele jaren als balling in Europa en de Verenigde Staten te hebben geleefd. In Libië maakt hij de korte periode van hoop en optimisme mee, maar hij ziet ook hoe het land wegglijdt in een desastreuze burgeroorlog.

Deze korte maar intense periode van optimisme over een betere toekomst komt in alle boeken naar voren. Na het verdrijven van Ben Ali, Mubarak en Gaddafi voelden de demonstranten dat verandering in de lucht hing. We were not just taking back the streets, we were taking back our lives (p. 51), zegt hoofdpersoon Rasa in Guapa. Maar de euforie was fragiel, dat leek iedereen zich te realiseren.

Hisham Matar beschrijft deze periode in Libië als een tijd waarin het land ‘balanceerde op de rand van een mes’ (p. 146). ‘Ik ben nooit ergens geweest waar hoop en ongerustheid zulke hoogtes bereikten. Alles leek mogelijk, en bijna iedereen die ik sprak had het in dezelfde zin zowel over zijn optimisme als over zijn vrees voor naderend onheil’ (p. 58). Dat onheil zou er komen, niet alleen in Libië maar in de hele regio. Hoop en optimisme maakten plaats voor nog meer geweld en een grote desillusie. The City Always Wins beschrijft eveneens de hoop op verandering en de euforie. Daarna volgt de pijn, marteling, depressie, dood, gevangenschap en verdwijning. Aan het eind rest er slechts een sprankje hoop, waar weinigen zich nog aan vast kunnen houden. Zoals Rasa in Guapa zegt: One by one, many of my friends decided they had too much to lose for something so uncertain (p. 53).

Deze boeken bieden geen rauwe weerslag van de gebeurtenissen in de revoluties. Ze beschrijven vooral de omstandigheden en voedingsbodem van de opstanden. Juist de afstand tot de concrete gebeurtenissen maakt dat deze context duidelijk wordt, dat de lezer beter begrijpt en beter voelt in welke situatie mensen zich bevinden en hoe dit kan leiden tot massale opstanden. Zelfs de grote afstand waarmee Hisham Matar (als balling in Europa) vertelt over de opstand in Libië maakt de context duidelijk: de vervreemding van een ballingschap, de pijn van een zoon die zijn vader en zijn vaderland is verloren, en de trauma’s van miljoenen Libiërs, in het land zelf en in de diaspora.

Veelvormige revoluties
De voedingsbodem voor de opstanden en revoluties ziet er in de verschillende boeken steeds wat anders uit. In By Fire ervaart Mohamed voor de zoveelste keer hoe hij door het regime wordt tegengewerkt om zijn geld te verdienen, niet alleen voor zichzelf maar na het overlijden van zijn vader ook voor zijn familie. Net als veel van zijn generatiegenoten in de Arabische wereld heeft hij een mooi diploma op zak, maar zijn kansen op een goede baan zijn beperkt. Wanneer hij zijn jongere broertje maant om beter zijn best te doen op school, legt die het hem duidelijk uit. What’s the point of studying? You’ve seen it yourself – you studied like crazy, and then no job (p. 55).

Hisham Matar, zelf zoon van een prominente Libische dissident die in 1990 ‘verdween’, plaatst de Libische revolutie in de context van het gebrek aan politieke vrijheden. Hij schetst een land en een samenleving zonder de vrijheid om je mening te uiten, om bij elkaar te komen, om een tijdschrift uit te brengen of een debatavond te organiseren. De korte periode na de val van Gaddafi ziet Matar als een ‘kostbare tijd waarin rechtvaardigheid, democratie en een rechtsstaat binnen handbereik lagen’ (p. 146). Dat gebrek aan politieke vrijheid en zeggenschap komt ook terug in Chronicle of a Last Summer. De vertelster stelt vast dat politiek overal aanwezig is, maar dat ze er geen invloed op heeft: It seems that politics is at the foreground and background of everything yet not something that can be impacted in any way (p. 84). Ze staat buiten de revolutie en blijft daar.

In Guapa schetst Saleem Haddad niet zozeer het gebrek aan politieke vrijheid, of het beperkte economisch perspectief (hoofdpersoon Rasa komt uit een welgesteld milieu). In deze roman is het vooral de verstikkende ayb, de allesoverheersende notie van schaamte, die ertoe leidt dat jongeren als Rasa worstelen met hun identiteit en niet kunnen zijn wie ze willen zijn. Zijn woede is niet alleen gericht tegen het regime, maar ook tegen de mores en tradities van de samenleving die hem en vele anderen belemmeren bij het volgen van hun eigen pad.

Zo wordt duidelijk dat de voedingsbodem voor de Arabische revoluties verschillende vormen kent en dat jongeren verschillende drijfveren hebben om in opstand te komen en hun rechten op te eisen. De slogan van ‘brood, vrijheid en sociale rechtvaardigheid’ (of ‘brood, vrijheid en waardigheid’) vat die veelvormigheid goed samen. En in de romans wordt duidelijk dat ook die drie elementen verschillende invullingen kennen.

Hoop houden in tijden van rampspoed
Het is gemakkelijk en misschien verleidelijk om nu, tien jaar na de eerste revoluties, de zogeheten Arabische Lente dood en mislukt te verklaren. In veel landen is de politieke, economische en sociale situatie immers slechter dan voor de revoluties. Maar Hisham Matar heeft gelijk wanneer hij schrijft: ‘De rampspoed die volgde op de val van Gaddafi past beter bij de aard van zijn dictatuur dan bij de idealen van de revolutie’ (p. 240-241). De gevolgen van de Arabische revoluties moeten we immers niet zien in het licht van (al dan niet een mislukking van) de revoluties zelf, maar in het licht van de regimes die deze revoluties probeerden te verjagen. De ellende die we in de afgelopen tien jaar hebben gezien, zegt meer over de situatie ervóór dan over de gehoopte toekomst hierna. Ze zegt alles over de taaiheid van de dictaturen en instituties, de diepgewortelde angst onder de bevolking, het hardnekkige geweld waarmee de samenlevingen zijn doordrenkt en de immense opgave waarvoor jongeren staan. De romans laten ons ervaren dat het onterecht is om de huidige situatie te beschouwen als een mislukking van de revoluties. Ze doen een appèl op de lezer om hoop te houden, door te laten zien dat het niet gaat over de toekomst van een regime of een staatsstructuur, maar over de toekomst van mensen.

Samer, de jonge Syriër die het leven in zijn stad Raqqa beschrijft aan het begin van de opstand tegen Assad en daarna onder het wrede bewind van IS, heeft alle reden om cynisch en pessimistisch te zijn. Hij voelt zich verraden en in de steek gelaten, niet alleen door de tiran en de godsdienstwaanzinnigen, maar ook door de internationale gemeenschap. Hij heeft zijn familie en land moeten verlaten. En toch houdt hij hoop: We hold on to the idea that in the end, good will prevail. (…) All we are left with is hope. Hope that our country will rebuild itself. Hope that the sacrifices made by our people will finally banish the cruelty and evil that has long stalked our land. For now, this is all we can do (p. 106).

Boeken
Hisham Matar, De Terugkeer (Amsterdam: Meulenhoff, 2016)
Omar Robert Hamilton, The City Always Wins (Londen: Faber & Faber, 2017) Saleem Haddad, Guapa (New York: Europa Editions, 2016)
Samer, The Raqqa Diaries (Londen: Hutchinson, 2016)
Tahar Ben Jelloun, By Fire (Evanston: Northwestern University Press, 2011) Yasmine el Rashidi, Chronicle of a Last Summer (New York: Penguin Random House, 2016)

Eén gevolg van die beperkte toegang is dat concrete informatie over gebeurtenissen binnen Syrië ons maar mondjesmaat bereikt. Het boek Vier Seizoenen in Damascus: Verslag van een Land in Oorlog, dat medio november uitkwam, geeft een zeldzaam inkijkje in het werk van humanitair medewerkers in Syrië.

Schrijfster Fernande van Tets vertrok in het voorjaar van 2018 naar het land om voor een jaar als communicatiemedewerker voor de UNRWA – het VN-orgaan dat verantwoordelijk is voor de vele Palestijnse vluchtelingen in het Midden-Oosten – aan de slag te gaan. Na enkele jaren als journaliste in Beiroet verslag te hebben gedaan van de Syrische burgeroorlog, nam zij deze baan aan in de hoop te kunnen bijdragen aan verbetering van de levensomstandigheden van de Syrische bevolking.

In het boek tekent zij haar ervaringen in Syrië als VN-medewerker tussen 2018 en 2019 op en bespreekt zij de vrijwel onoplosbare dilemma’s waarmee de VN en haar medewerkers in het land geconfronteerd worden.

De kracht van het boek Vier Seizoenen in Damascus zit vooral in het feit dat Van Tets op zeer toegankelijke wijze inzage biedt in de situatie in Syrië gedurende de afgelopen jaren en in de pogingen van de internationale gemeenschap om hulp te bieden. Hoewel de auteur naar Damascus toog om vanuit haar functie hulp te bieden aan Palestijnse Syriërs, beschrijft zij vooral hoe het werk van de VN gefrustreerd wordt door het regime van Bashar al-Assad.

De VN kan alleen opereren in het land met goedkeuring van Assad. Om hulp te bieden aan bevolking in nood, moet  de organisatie het regime telkens weer om toestemming verzoeken. Deze verzoeken blijven echter veel te vaak onbeantwoord (volgens Van Tets in zeker de helft van de gevallen) en bovendien gebruikt de regering noodhulp zelfs als drukmiddel voor Syriërs in bezette gebieden.

Alleen na totale overgave aan het regime worden hulpgoederen en hulpverleners een gebied binnengelaten. Elke keer dat Van Tets Damascus verliet om andere steden te bezoeken, werden zij en haar collega’s scherp in de gaten gehouden en al dan niet vergezeld door een gezant van de overheid. Vrijuit praten met de bevolking was tijdens zulke bezoeken vrijwel onmogelijk, een kritisch verhaal van een burger over het regime aanhoren ronduit gevaarlijk voor de persoon in kwestie.

De Syrische politiestaat werd al lang voor de oorlog gecreëerd, onder het bewind van Hafez al-Assad (de vader van Bashar). Van Tets laat zien hoe diep de huidige samenleving doordrongen is van angst en benauwdheid over het feit dat je er altijd vanuit moet gaan dat je wordt afgeluisterd.

De passages waarin de auteur uitweidt over de constant aanwezige dreiging zijn ronduit Orwelliaans. Mensen die zonder duidelijke reden of waarschuwing verdwijnen en niet meer terugkeren, een plotselinge geur van ontlasting op straat die wijst op de nabijheid van een geheime politieke gevangenis, het feit dat Van Tets gedurende haar jaar in Damascus niets telefonisch prijs durft te geven aan familie en vrienden over de situatie, uit angst haar visum kwijt te raken.

Deze verhalen worden alleen nog maar bevestigd door een item dat recentelijk in het nieuws  was: Assads handlangers zouden zelfs in Nederland actieve Syrische Nederlanders intimideren. Nu Assad de oorlog feitelijk gewonnen heeft, is er bovendien van ‘oorlog’ in Syrië geen sprake meer, maar wordt er alleen nog gerefereerd aan ‘de crisis’. Dat deze zogenaamde crisis aan miljoenen Syriërs familieleden, vrienden, gezondheid, huizen en inkomsten kwijtraakten, wordt verzwegen, terwijl een kleine nieuwe elite – trouw aan het regime – zich verrijkt aan het conflict.

Vier Seizoenen in Damascus is geschreven voor een Nederlands publiek. De schrijfster maakt zich zorgen over stemmen die aansturen op het idee dat Nederlandse Syriërs ondertussen weer terug zouden kunnen naar hun thuisland. Deze uitspraken werden gedaan naar aanleiding van Bashar al-Assads eigen bewering dat het veilig is voor Syriërs in het buitenland om terug te keren. Door inzicht te geven in de huidige situatie, wil Van Tets duidelijk maken dat terugkeer onmogelijk is voor nagenoeg alle in Nederland woonachtige Syriërs en dat dat hoogstwaarschijnlijk zo blijft.

Een belangrijke boodschap, die Nederland moet horen.

Hiermee blijft echter een ander publiek onaangesproken. Welke boodschap moeten de Verenigde Naties (en de internationale humanitaire gemeenschap als geheel) uit dit boek destilleren? Het is algemeen bekend dat de VN grote steken heeft laten vallen in de casus Syrië, maar Vier Seizoenen in Damascus biedt ook inzicht in dagelijkse problemen en dilemma’s waar de VN mee te maken krijgt in het land. Kies je voor integriteit en riskeer je het land uitgezet te worden door het regime? Of pas je je aan de eisen van een mensenrechtenschender, om zo toch nog iets te kunnen doen voor mensen in nood? Dit dilemma kwelt humanitaire medewerkers in Syrië, een dilemma waar geen bevredigend antwoord op is te vinden. Wel mag het duidelijk zijn dat er grove fouten zijn gemaakt in de respons op de Syrische burgeroorlog.

Voor Van Tets wordt het werk in Syrië uiteindelijk teveel. De houdgreep waarin Bashar al-Assad de humanitaire gemeenschap houdt, leidt tot een situatie waarin een hulpverlener nauwelijks haar werk kan doen. De VN geeft volgens Van Tets geen enkel tegengas en is overgeleverd aan de grillen van het regime. De auteur heeft het over een uitzichtloze situatie als ik haar kort na de publicatie van haar boek spreek. Nadat zij het land in 2019 verliet , is de situatie alleen nog maar schrijnender geworden, zegt ze. Ze zou het graag anders zien, maar heeft helaas weinig hoop voor verandering in de nabije toekomst.

afikra begon in 2014 met een kleine bijeenkomst op een dakterras in Brooklyn, New York, en is inmiddels uitgegroeid tot een internationaal netwerk met partners in onder meer Montreal, Londen, Beiroet, Dubai, Bahrein en Amman. De organisatie wil onze nieuwsgierigheid naar de Arabische cultuur en geschiedenis prikkelen en voeden, en een vraagteken zetten bij dominante narratieven over de regio. Hiervoor organiseert afikra (online) conversaties en presentaties over zeer uiteenlopende thema’s. In deze tijd vinden de events allemaal via Zoom plaats; deelname is gratis.

Aftrap: 27 oktober

In het kader van deze samenwerking organiseren het Grote Midden Oosten Platform en afikra een paar keer per jaar een (Engelstalig) online event, waarin we met experts in gesprek gaan over een specifiek onderwerp. Dinsdag 27 oktober is de aftrap; dan vertellen Sylva van Rosse en Dafne van Baarle over de missie en het werk van het Grote Midden Oosten Platform.

Meld je nu aan om deel te nemen aan dit gesprek! Kijk voor meer informatie en het aanmeldformulier op https://www.afikra.com/events/convo42.